Konuk Müellif / Prof. Dr. Ümit Özlale
Bu tatil gününde taban fiyat ve açlık hududu hakkında alttaki uzun yazıyı okuyup canınızı sıkmak istemiyorsanız özet geçelim. Bu ülkede kayıtlı çalışanların yaklaşık yarısının aldığı taban fiyatı açlık sonu üzerinden tartışmak, milyonlarca dar gelirliyi açlıkla terbiye etmek, emeğin itibarsızlaşmasında gelinen son noktadır. Bu tartışmanın kendisi bile AKP’nin çalışana kendisini bedelsiz hissettirip yoksulluğu yönetme stratejisinin kıymetli bir modülüdür. Artık detaylar…
Kıraathane masasında taban fiyat açıklaması
Türkiye geçen hafta kıraathane masasını andıran bir ortamda yeni minimum fiyatı öğrendi. Kararın geç ve artış oranının Sayın Erdoğan tarafından yanlış açıklanması, mikrofonu kapatmaya bile gerek görmeden yapılan soğuk espriler, iktidar partisinin ve masadaki öbür paydaşların emeğe bakış açısını ve özensizliklerini bir sefer daha gözler önüne serdi.
Peki Türkiye neden minimum fiyat artışına bu kadar kilitlendi? Her ne kadar TİSK Lideri o toplantıda “Asgari fiyatın başlangıç fiyatı olduğunu unutmamak lazım” diyerek hakikat bir tespit yapsa da vasatlık tuzağında boğulan ülkemiz için taban fiyat bundan çok daha fazlası… 2020 prestijiyle Türkiye’de kayıtlı çalışanların %42,7’si, yani yaklaşık yarısı minimum fiyat alıyor. Bu oran yüksek mi? Yüksek değil, çok yüksek! Avrupa Kurulu dataları ile karşılaştırma yaptığımızda, ücretliler ortasında minimum fiyatın %105’inin altında geliri olanların hissesi 2018 yılında Türkiye’de %41,8. Avrupa’da bizden sonraki en yüksek oran ise %15,2. Bu oran, birçok orta teknolojili kesimde rekabet ettiğimiz Doğu Avrupa ülkelerinden Polonya’da %12,1, Macaristan’da %7,7. Yani iş gücü piyasamızda bir minimum fiyat baskınlığı var ve bu durumu aşamadıkça minimum fiyat işçinin hayat standardını belirlemeye devam edecek. O ömür standardını da utanmadan, sıkılmadan açlık hududu üzerinden tartışmak, çalışana aç kalmamaktan daha fazlasını reva görmemek, insanı değersizleştiren bu ruh halini olağanlaştırmak taban fiyatın ölçüsünden daha fazla düşündürücü.
Sorun yalnızca taban fiyatta mi?
Keşke sorun yalnızca taban fiyatta olsa. Ülkemizde başka kayıtlı çalışanların fiyatları de taban fiyata yakın. Artık sıkı durun: Ülkedeki fiyatların üçte ikisi taban fiyatın 1,5 katının altında! Aylık net fiyatı 2 minimum fiyatın üzerinde olanların oranı ise yalnızca %18. Yani bu ülkede her beş çalışandan yalnızca biri taban fiyatın iki katından daha fazla para kazanıyor. Tam da bu noktada muştular olsun diye açıklanan son konut kampanyasında 1 milyon TL’lik konut kredisi için ayda ödemeniz gereken ölçünün 14 bin TL olduğunu hatırlayarak, AKP’nin bu kampanyalarla kimi düşünüp kolladığını bir defa daha idrak etmekte yarar var.
Gençlerde durum nasıl?
Giderek daha fazla minimum fiyatta eşitlenmemizin en üzücü yansımalarından birini gençlerde görüyoruz. 22-24 yaş kümesindeki ücretlilerin ortalama fiyatı 2014’te minimum fiyatın 1,23 katı iken bu oran 2020’de 1,01’e geriledi. Evet yanlış okumadınız, bugün 22-24 yaş kümesindeki gençlerin ortalama fiyatı taban fiyata neredeyse eşit.
22-24 yaş kümesindeki üniversite mezunları için de durum çok farklı değil. Şayet üniversite mezunuysanız ve 22-24 yaş grubundaysanız ortalama olarak taban fiyatın yalnızca 1,14 katını alabiliyorsunuz. O vakit sormak lazım: Üniversiteli gençler iş mi beğenmiyor, yoksa diğer bir sıkıntıyla mı karşı karşıyayız? İşin net olan kısmı şu: yükseköğrenimin getirisinin giderek eridiği bir emek piyasasıyla karşı karşıyayız. Hal bu türlü olunca da asgaride eşitleniyoruz. Eğitimin kalitesi, işlerin kalitesi ve en nihayetinde fiyatlar taban olunca hayaller de taban hale geliyor. Yoksa KPSS’den 85 üstü alabilecek kabiliyette bir gencin devlet memuru olmayı hayal etmesini diğer nasıl açıklayacağız?
Enflasyonla eriyen gerçek fiyatlar ve emeğin ulusal gelir içindeki payı
Bildiğiniz üzere minimum fiyat artışlarını iş gücü piyasasının üç tarafı olan personel, patron ve hükümet temsilcilerinden oluşan tespit kurulu belirliyor. Bir sonraki yılın taban fiyatını belirleyecek olan bu komite kararı aralık ayında belirliyor. Kurulun genel eğilimi de eldeki son enflasyon verisi olan kasım TÜFE yıllık enflasyonunun üzerine bir prim ekleyerek minimum fiyat artışını belirlemek. Gel gör ki, fiyat istikrarı ve enflasyon beklentilerinin bozulduğu devirlerde mevcut enflasyon verisini kullanarak kâfi bir minimum fiyat artışı belirleme de imkansızlaşıyor. İşte size en yeni örnek: Hatırlayacağınız üzere 2022’de %50,5 üzere hayli yüksek bir minimum fiyat artışına gidilmişti. Yüksek denmesinin sebebi ise kasımdaki enflasyonun üzerine 29,2 puanlık bir prim eklenmesiydi. Halbuki çok değil bir ay sonra Aralık 2021 yıllık TÜFE enflasyonu %36,08 oldu ve taban fiyattaki enflasyon primi bir anda 29,2’den 14,4’e geriledi. Orada kalsaydı uygundu ancak Haziran 2022’de TÜFE enflasyonu %78,62’ye fırlayınca bekar ve çocuksuz bir taban ücretlinin gerçek fiyatı %28,1 azalmış oldu.
Üstteki bekar ve çocuksuz vurgusu boşuna değil. Yeni taban fiyat düzenlemesi ile taban fiyat üzerindeki gelir vergisi kaldırıldığından bir vergi iadesi tekniği olan taban geçim indirimi de kalkmış oldu. Bu nedenle evli ve çocuklu hanelerdeki gerçek fiyat erimesi daha yüksek oldu. Örneğin, eşi çalışmayan ve 2 çocuklu bir taban ücretlinin 2021’e kıyasla gerçek fiyatındaki azalma %34,9. Yani sonuç olarak enflasyonla çaba etmeden, fiyat istikrarını sağlamadan taban fiyatta yapacağınız güzelleştirmenin çok bir manası olmuyor. Doğal burada çabucak “Asgari fiyatı artırırsak enflasyon artar” diyerek halkımızın sonlarını ve bizim sonlarımızı zorlayan bölüme de bir karşılık vermek gerekiyor. Bu kesim ya çalışanların yaklaşık yarısının fiyatını artırmayıp bütün ülkeyi toplama kampı kıvamına getirmekte bir beis görmüyor ya da bu yüksek enflasyonun temel sorumlusunun başta para siyaseti olmak üzere uygulanan iktisat siyasetleri olduğunun farkında değil. Ne de olsa yapılan yanlışların bütün maliyetini çalışan kısma ya da vergi mükellefine yükleyerek işin içinden sıyrılma isteğinin bu ülkede yaygın olduğunu biliyoruz.
Reel fiyatların erimesi çok kıymetli bir sorunu de beraberinde getiriyor. O da emeğin ulusal gelir içindeki hissesinin azalması. Türkiye’de işgücü ödemelerinin birinci çeyrek gayri safi katma pahası içindeki hissesi son 14 yılın en düşük seviyesi olan %31,49’a geriledi. Son 5 yılda çalışılan saat başına verimlilik yüzde 24 artmasına karşın ünite fiyat endeksinin yüzde 8 azaldığını görüyoruz. Yani verimlilik artışının fiyatlara yansımadığı ve sonuç olarak da emeğin toplam katma kıymet içindeki hissesinin rekor derecede azaldığı bir durum ortaya çıkıyor. Bu türlü bir ortamda iş ve toplum huzurunun korunabilmesi mümkün değil.
Şunu da not etmek gerekir: Emeğin ulusal gelirden aldığı hissenin düşmesi ve oluşan kronik talep açığı yalnızca Türkiye’nin değil bütün dünyanın sorunu. Bilhassa kronik talep açığı konusunda iktisat duayeni Yılmaz Akyüz hocamızın bu husustaki tespitlerini okumanızı şiddetle öneririm.
Asgari fiyat artışı nasıl belirlenebilir?
Peki, minimum fiyat nasıl belirlenebilir? Birinci akla gelen tahlillerden biri enflasyona endekslemek. Her ne kadar ILO taban fiyattaki artışın enflasyona endekslenmesinde bir atalet riski görse de fiyat artışlarının her vakit enflasyona neden olacağı sonucuna kapılmamak lazım. Hakikaten üstte de yazdığım üzere Türkiye’de enflasyonun temel sebebi yanlış para siyaseti sonucu olarak karşılaştığımız kur şoku.
Peki minimum fiyatı enflasyona endekslemekten öbür ne yapılabilir? Minimum fiyat bir formüle bağlanabilir. Örneğin, Malezya’nın karmaşık denebilecek lakin fiyatların ilgili olduğu tüm alanlara dokunan bir formülü var. Ortalama hanedeki çalışan sayısı başına yoksulluk sonu ile medyan fiyatın ortalamasını hesaplayıp bunu bir katsayı ile çarpıyorlar. Katsayı ise verimlilik artışı ile yıllık enflasyon toplamından gerçek işsizlik oranının çıkarılmasıyla elde ediliyor. Kosta Rika ise kişi başına gelirdeki artışın %20-40 ortasındaki bir kısmıyla enflasyon beklentisinin toplamını taban fiyat artış oranı olarak kullanıyor. Lakin bu süreçte büyüme oranının katkısını ve enflasyon beklentisine bir düzeltme faktörü eklenmesini kurula bırakıyor.
Bizim de kendi ekonomik yapımıza ve dinamiklerimize nazaran bir formül üretmemiz mümkün. Aslına bakarsanız bu bahisleri düşünmesi gereken bir Bakanlığımız da var. Lakin sorun yalnızca formülün yanlışsız belirlenmesi değil. Enflasyon, büyüme, verimlilik bilgilerinin de yanlışsız hesaplanması ve muteber olması gerekiyor. Örneğin TCMB’nin 28 Ekim 2021 tarihli enflasyon raporunda 2022 yıl sonu enflasyon kestirimi %11,8. Daha 9 ay geçti, enflasyon yüzde 78! Münasebetiyle bu oranı kullanacağınız bir formül zati her şartta 2022 için yetersiz bir fiyat artışı verecekti.
Nedir bu açlık hududu?
Çoğu fiyat tartışmasında referans kabul edilen açlık ve yoksulluk hudutlarını TÜRK-İŞ 1987’den beri hesaplıyor. TÜRK-İŞ’in hesabının öznesi 4 kişilik temsili bir hane. Açlık sonu da aslında bu hanenin istikrarlı beslenmek için bir ayda yapması gereken besin harcamasını temsil ediyor. Buradaki “dengeli beslenme” sözü kıymetli çünkü aç kalmamak için sıhhatsiz fakat karbonhidrat ağır bir beslenme kalıbıyla günlük kalori gereksiniminizi daha ucuza karşılama imkânınız var. Örneğin Sayın Erdoğan’ın daha o vakitlerden bugünleri öngörerek yaptığı “her öğün bir simit” hesabıyla 4 kişilik hanenin muhtaçlık duyduğu aylık besin harcaması 1800 TL oluyor. TÜRK-İŞ’in Haziran 2022 için açıkladığı açlık sonu ise 6391,2 TL. Alışılmış bir de Sayın Bakan’ın açıklamaları var. O da açlık hududunun 3500-4000 TL ortasında bir yerde olduğunu söylüyor lakin teknik bir ayrıntı yok! Çalışma Bakanlığı’nın web sayfasına gittiğinizde orada da açlık sonuyla ilgili rastgele bir istatistik görmüyorsunuz. Pekala, üzerinde bir uzlaşma dahi oluşmadığı görülen açlık hududu neden minimum fiyat tartışmalarında bu kadar çok kullanılıyor?
Tüm bu olumsuz görünüm minimum ücret-açlık hududu karşılaştırmasını haklı çıkarıyor mu? Ben TÜRK-İŞ’in daima açlık sonu üzerinden bir tartışma yürütmesini işçi sınıfında “aç kalmadık, şükürler olsun!” psikolojisi oluşturacağını düşünüyorum ve bunu tehlikeli buluyorum. Öbür taraftan sendika üyesi ve fiyatları toplu iş kontratları ile belirlenen personellerin gelirlerinin taban fiyatın üzerinde olduğunu biliyoruz. O vakit şu soruyu sormak en doğal hakkımız oluyor: Neden kayıtlı çalışanların yalnızca %14,3’ü sendika üyesi? Personel sendikalarının açlık sonunu hesaplamaya harcadığı uğraşı sendikalaşma oranını artırmada da göstermesi gerekmiyor mu?
Açlık sonu gerçek hesaplanıyor mu?
Yazının açlık sonunun hesaplanmasıyla ilgili olan bundan sonraki kısmı biraz teknik.
Asgari fiyattan bağımsız olarak açlık hududunu gerçek hesaplıyor muyuz? Aslında bunu TÜRK-İŞ’in hesaplamalarına alternatif olarak Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’nın hesaplamasını bekleriz. Lakin bu türlü bir hesapları olmadığını, varsa da kamuyla paylaşmadıklarını biliyoruz. Geçen seneye kadar Minimum Fiyat Tespit Komisyonu’nun belirttiği metodu kullanarak TÜİK ağır, orta ve hafif iş kollarında çalışan ortalama çalışanlar için günlük besin harcaması fiyatını ve hayat maliyetini hesaplardı. Artık bu da hesaplanmıyor. O vakit hayat maliyeti konusunda referansımız personel sendikaları oluyor. TÜRK-İŞ’in 1987’den beri hesapladığı açlık hududunu DİSK de hesaplamaya başladı ve ikisi ortasında metodolojik farklılıklar var. Bu kısımda hem açlık sonunu birinci hesaplayan kuruluş olması hem de tartışmalarda referans kabul edilmesi nedeniyle TÜRK-İŞ’in açlık ve yoksulluk sonlarını metodolojik açıdan inceleyelim.
TÜRK-İŞ’in açlık sonu Hacettepe Üniversitesi’nin 2000’lerin başında hazırladığı istikrarlı beslenme kalıbına ve 4 kişilik temsili hanenin günlük güç muhtaçlığına dayanıyor. Bu meşhur 4 kişilik hane yetişkin erkek, yetişkin bayan, 15-19 yaş kümesinde genç erkek ve 4-6 yaş kümesinde bir çocuktan oluşuyor. TÜRK-İŞ bu hanenin günlük güç gereksinimini 10600 Kcal olarak varsayıyor. Bireylerin günlük güç muhtaçlıklarını hesaplamada Dünya Sıhhat Örgütü Schofield Denklemi’ni, ABD Sıhhat Bakanlığı ise 2005’ten beri Tıp Enstitüsü Denklemi’ni kullanıyor. Bunların dışında öne çıkan iki denklem ise 1990’da yayımlanan Mifflin-St Jeor Denklemi ile Roza ve Shizgal’ın 1984’te revize ettiği Harris-Benedict Denklemi. Tüm bu denklemler bireyin cinsiyet, yaş, uzunluk, ağırlık ve fizikî aktivite yoğunluğu üzere özelliklerini dikkate alarak kilosunu muhafazası için gereksinim duyacağı kalori ölçüsünü hesaplıyor. Minimum Fiyat Tespit Komisyonu’nun TÜİK’e verdiği yaklaşım yalnızca fiziksek aktivite yoğunluğunu dikkate alıyordu. TÜRK-İŞ’in prosedüründe de hanedeki yetişkin erkek personel için hareketli bir fizikî aktivite seviyesi varsayımı yapıldığı görülüyor.
Diğer sistemlerle karşılaştırdığımızda hem Minimum Fiyat Tespit Komisyonu’nun TÜİK’e verdiği yaklaşımda hem de TÜRK-İŞ’in yaklaşımında yüksek güç ihtiyacı varsayımı yapıldığını söyleyebiliriz. (Tablo 1) Hareketli aktivite seviyesi olan erkek için günlük güç muhtaçlığı 4 prosedürün ortalamasında 3265 Kcal iken TÜRK-İŞ bunu 3500 kabul ediyor.
Diğer taraftan günlük güç muhtaçlığı aslında yaşa, boya ve kiloya nazaran de farklılaşıyor. Hanehalkı İşgücü Anketi 2019 bilgilerine nazaran ülkemizdeki ortalama erkek çalışan yaşı 36,85, bayan çalışan yaşı ise 34,66. Tekrar TÜİK’in 2019 Sıhhat Araştırması’na nazaran 35-44 yaş kümesindeki erkeklerin ortalama uzunluğu 174,4 cm, yükü ise 82,2 kg. Birebir yaş kümesindeki bayanlardaki ortalama uzunluk 161,7 cm, yük ise 70,5 kg. Bu kıymetleri ve Tıp Enstitüsü yaklaşımını kullanarak günlük güç ihtiyacı bedellerini hesapladığımızda TÜRK-İŞ’in temsili hanesi için 1039 Kcal/gün daha fazla güç ihtiyacı hesapladığı sonucuna varıyoruz. (Tablo 2)
Bir de yeniden Hacettepe Üniversitesi’nin 2015’te yayımladığı Türkiye’ye Has Besin ve Beslenme Rehberi çalışmasında güncellediği günlük güç alım seviyeleri tablosu var. Bu çalışmaya nazaran günlük güç ihtiyacı 31-50 yaş kümesindeki bir erkekte 2623, 31-50 yaş kümesindeki bayanda 2065, 14-18 yaş kümesindeki erkekte 2860, 4-6 yaş kümesindeki çocukta ise 1650 Kcal. Bu çalışmayı referans kabul ettiğimizde ise TÜRK-İŞ’in temsili hanesinin günlük güç ihtiyacı 9198 Kcal ediyor. Öbür bir tabirle TÜRK-İŞ’in varsaydığından 1402 Kcal daha az güç ihtiyacı olduğu sonucuna varıyoruz.
Açlık hududu hesabındaki ikinci evre belirlenen güç ihtiyacını karşılayacak besin listesinin fiyatının hesaplanması. Kelam konusu besin listesi süt ve süt eserleri, et-yumurta-bakliyat, zerzevat ve meyve ile ekmek ve tahıl kümelerinden eserleri ve yağ, şeker, yağlı tohum, bal, şeker, reçel, tuz, baharat, salça, çay, ıhlamur üzere eserleri kapsıyor. TÜRK-İŞ bu eserlerin fiyatlarını Ankara’daki marketlerden ve semt pazarlarından derliyor. Yani açlık sonu aslında Ankara’da yaşayan 4 kişilik temsili hanenin 2000’lerin başında belirlenen istikrarlı beslenme kalıbını sürdürebilmek için yapması gereken besin harcaması. Bu basamakta iki soru öne çıkıyor. Birincisi ülkemizdeki hanelerin gerçek besin tüketim eğilimleri istikrarlı beslenme kalıbıyla uyumlu mu? İkincisi ise günlük güç ihtiyacını TÜİK’in Nisan 2022’den sonra yayımlamayı bıraktığı ortalama husus fiyatlarıyla hesaplasak sonuç değişiyor mu?
En aktüel Hanehalkı Bütçe Araştırması anket sonuçları 2019’a ilişkin. Bu sonuçları kullanarak hanelerin hangi alanlarda ne kadar tüketim yaptığını inceleyebiliyoruz. Ülkemizde TÜRK-İŞ’in temsili hanesine misal yapıda yaklaşık 1,3 milyon hane var. Bu haneleri yıllık kullanılabilir gelirlerine nazaran kümelere ayırıp her gelir kümesindeki ortalama besin harcamasına bakalım. Bu 4 kişilik temsili hanelerin aylık besin harcaması taban fiyatın 1,05 katının altında geliri olanlarda 689, 1,5-2 taban fiyat ortası geliri olanlarda 1000, 2-3 minimum fiyat ortası geliri olanlarda 1093, 4-5 taban fiyat ortası geliri olanlarda 1396, 7 taban fiyattan fazla geliri olanlarda ise 1697 TL. Halbuki TÜRK-İŞ’in 2019’da açıkladığı ortalama açlık sonu 2073 TL idi. Şayet TÜRK-İŞ’in açlık hududunun gerçek olduğunu kabul edersek varsaydığı haneye misal yapıdaki tüm hanelerin %89,6’sının aç olduğu sonucunu da kabul etmemiz gerekiyor. Hatta aylık geliri 7 taban fiyattan fazla olan hanelerin bile %69,8’i aç ya da yetersiz besleniyor üzere bir sonuç çıkıyor.
Bu hesaba dışarıda yemeğe harcanan para dahil değil. TÜRK-İŞ’in açlık hududu hesabında da dışarıda yemek opsiyonu hesaba katılmıyor. Fakat dışarıda yemeği besin tüketimine dahil etsek de sonuç pek değişmiyor. Dört kişinden oluşan 1,3 milyon hanenin %78,2’sinin dışarıda yemek dahil toplam besine yönelik harcamaları 2019 ortalama açlık sonunun altında kalıyor. O vakit ya bu haneler nasıl besleneceğini bilmiyor ya da açlık hududu hanelerin besin gereksiniminin üzerinde bir tüketim kalıbı varsayıyor.
Peki, açlık hududu ne olmalı? Dediğimiz üzere bu sorunun yanıtını Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’nın ya da TÜİK’in vermesi gerekiyor. Fakat eldeki bilgileri kullanarak alternatif açlık sonu göstergeleri geliştirmek mümkün. Örneğin 2019 datalarıyla yaptığımız tahlilde 4-5 minimum fiyat ortası aylık geliri olan 4 kişilik temsili hanelerin 2019’daki aylık ortalama besin harcaması 1395,6 TL çıktı. Bu hanenin aç kalmayacağını varsayarsak 2019’daki besin harcamalarını Haziran 2022’de de sürdürmeleri için yapmaları gereken harcamanın 3667 TL olduğu sonucuna varıyoruz. Bu hanelerin 2019’daki dışarıda yemek dahil toplam besin tüketimi ise ortalama 1881,8 TL. Bunu sabit kabul edip besine yönelik tüketimlerini besin enflasyonu ile şişirerek Haziran 2022’deki pahası nedir diye baktığımızda ise 4945 TL sonucuna ulaşıyoruz.
Ancak bu tahlil kâfi olmayabilir. Daha ayrıntılı bir tahlil yapmak da mümkün. TÜRK-İŞ tüketim kalıbındaki eser listesini ve bu eser fiyatlarını kamuyla paylaşmıyor. TÜİK ise Nisan 2022’den sonra TÜFE sepetindeki ortalama eser fiyatı paylaşımını durdurdu. Hasebiyle eser seviyesinde bir tahlili en son Nisan 2022 için TÜİK bilgilerini kullanarak yapabiliriz? Pekala, hangi eserleri kullanabiliriz? Minimum Fiyat Tespit Kurulu için TÜİK’in hazırladığı ağır, orta ve hafif iş kollarına yönelik günlük ve aylık besin harcama ihtiyacı tahliline 5 kümeden 73 eser dahil ediliyordu. Bu ürünlere/ürün kümelerine yönelik tüketim ihtiyacını ve TÜFE’deki fiyatları kullanarak alternatif bir açlık hududu göstergesi deneyebiliriz.
Dengeli beslenme kalıbındaki eser kümeleri birden fazla eser içeriyor. Birey eser kümesindeki tüm eserlerden tüketim yapabileceği üzere bir kısmını da tüketebilir. Bu nedenle açlık sonu senaryoları tasarlarken bu farklılığı dikkate alabiliriz. Birinci senaryoda eser kümesindeki tüm eserlerin eşit tüketildiğini varsayalım. İkinci senaryoda yalnızca eser kümesindeki en ucuz eserin tüketildiğini, üçüncü senaryoda ise kümedeki en ucuz 3 eserin eşit yükte tüketildiğini varsayalım. Ağır iş kolunda çalışan ve günlük 3590 Kcal güç muhtaçlığı olan bir emekçinin Nisan 2022’de yapması gereken besin harcaması eşit tüketim senaryosunda 1349 TL, en ucuzdan tüketim senaryosunda 930 TL, en ucuz üç eserin eşit tüketimi senaryosunda ise 1209 TL çıkıyor. Bu kıymetlerden elde edilen Kcal başına harcama ölçüsünü ve 4 kişilik temsili hanenin günlük ortalama güç ihtiyacı bedellerini kullanarak açlık hududu hesaplayabiliriz. Örneğin TÜRK-İŞ’in hane için varsaydığı 10600 Kcal/gün güç ihtiyacını karşılamak için Nisan 2022’de gereksinim duyulan harcama ölçüsü her eserden eşit tüketim senaryosunda 3983 TL çıkıyor. Halbuki TÜRK-İŞ’in açıkladığı Nisan 2022 açlık sonu 5323,6 TL.
Sonuç olarak, açlık sonu ülke gündemini bu kadar işgal etmeye devam edecekse resmi bir açlık sonu hesaplanması gerekiyor. Zira açlık sonu aslında yoksulluk hududunu ya da yaşama maliyetinin de belirleyicisi olarak kabul ediliyor. Bu mevzudaki temel yaklaşım besine yapılması gereken taban harcamayı belirledikten sonra, besinin toplam harcamalar içindeki hissesini kullanarak yaşamak için yapılması gereken toplam harcamayı hesaplamak. TÜRK-İŞ bu mevzuda da tartışmaya açık bir formül kullanıyor. TÜRK-İŞ’in belirttiğine nazaran “TÜİK’in 2003-2004 Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi’ne nazaran besin harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki hissesi yüzde 30,70 oranındadır”. Bu oranı yıllardır sabit tutan TÜRK-İŞ, açlık sonundan yoksulluk hududunu türetirken şu formülü kullanıyor: Açlık sonunu 30,7’ye böl 100 ile çarp. Yani yoksulluk hududu açlık hududunun daima 3,26 katı oluyor. Halbuki besin harcamalarının toplam harcamalar içindeki hissesi vakitle değişiyor. Örneğin TÜİK bilgilerine nazaran 2003’te Türkiye’deki toplam harcamaların %27,5’i besin ve alkolsüz içeceklere yapılırken bu oran 2012’de %19,6, 2019’da ise %20,8 oldu. Yani açlık hududunda olması gerekenden yüksek varsayımlar kullandığını söyleyebileceğimiz TÜRK-İŞ, açlık hududundan yoksulluk hududuna geçerken düşük bir çarpan kullanıyor üzere bir sonuçla karşı karşıyayız.
Açlık hududunu 4 kişilik temsili bir hane için hesaplıyorsak, açlıktan yoksulluğa geçerken yeniden bu haneye misal hanelerin tüketimleri içinde besin harcamasının hissesini kullanmak daha yanlışsız olabilir. Bu oran 2019 için %20,9. Şayet buna konut dışı besin harcamasını dahil edersek %27,3’e çıkıyor. Şayet yalnızca besin harcamasını kullanırsak yoksulluk hududu açlık hududunun 4,79, mesken dışı besin tüketimini (lokanta, kafe vb.) dahil edersek de 3,66 katı olmalı. Özetle 4 kişilik temsili hanemizde 9561 Kcal/gün güç ihtiyacı varsayımını ve eser kümelerindeki en ucuz üç eserin eşit tüketimi senaryosunu kullandığımızda Nisan 2022’de açlık hududu 3221 TL, yoksulluk hududu ise bunun 4,79 katı olan 15432 TL çıkıyor.
Sonuç
Bundan 10 sene evvel orta gelir tuzağı en çok konuştuğumuz mevzuların başında gelirdi. Neden bir türlü yüksek gelirli ülke olamadığımızı tartışırdık. Uzun bir müddettir orta gelir tuzağını konuşmuyoruz. Konuşmayalım da aslında. Çalışanların yaklaşık yarısının aldığı fiyatın açlık hududu üzerinden tartışıldığı bir ülkede çok daha somut meseleler ve bunların tahlil teklifleri üzerinden konuşmamız gerekiyor. İşte tam da bu yüzden YETERLİ Parti Kalkınma Kongreleri serisine “Eşitlenen Türkiye” temasıyla başladık ve yoksullukla çabayı, kapsayıcılığı, güzel işleri nasıl sağlayacağımızı konuştuk. Eşitliği taban fiyat ve açlık hududunda değil gelişmiş ülkeler standardında yakalamak için somut tahlil tekliflerini anlattık. Hâlâ “Muhalefetin somut tahlil önerisi yok” diyenlere duyurulur!
Konuk Müellif / Prof. Dr. Ümit Özlale
Bu tatil gününde taban fiyat ve açlık hududu hakkında alttaki uzun yazıyı okuyup canınızı sıkmak istemiyorsanız özet geçelim. Bu ülkede kayıtlı çalışanların yaklaşık yarısının aldığı taban fiyatı açlık sonu üzerinden tartışmak, milyonlarca dar gelirliyi açlıkla terbiye etmek, emeğin itibarsızlaşmasında gelinen son noktadır. Bu tartışmanın kendisi bile AKP’nin çalışana kendisini bedelsiz hissettirip yoksulluğu yönetme stratejisinin kıymetli bir modülüdür. Artık detaylar…
Kıraathane masasında taban fiyat açıklaması
Türkiye geçen hafta kıraathane masasını andıran bir ortamda yeni minimum fiyatı öğrendi. Kararın geç ve artış oranının Sayın Erdoğan tarafından yanlış açıklanması, mikrofonu kapatmaya bile gerek görmeden yapılan soğuk espriler, iktidar partisinin ve masadaki öbür paydaşların emeğe bakış açısını ve özensizliklerini bir sefer daha gözler önüne serdi.
Peki Türkiye neden minimum fiyat artışına bu kadar kilitlendi? Her ne kadar TİSK Lideri o toplantıda “Asgari fiyatın başlangıç fiyatı olduğunu unutmamak lazım” diyerek hakikat bir tespit yapsa da vasatlık tuzağında boğulan ülkemiz için taban fiyat bundan çok daha fazlası… 2020 prestijiyle Türkiye’de kayıtlı çalışanların %42,7’si, yani yaklaşık yarısı minimum fiyat alıyor. Bu oran yüksek mi? Yüksek değil, çok yüksek! Avrupa Kurulu dataları ile karşılaştırma yaptığımızda, ücretliler ortasında minimum fiyatın %105’inin altında geliri olanların hissesi 2018 yılında Türkiye’de %41,8. Avrupa’da bizden sonraki en yüksek oran ise %15,2. Bu oran, birçok orta teknolojili kesimde rekabet ettiğimiz Doğu Avrupa ülkelerinden Polonya’da %12,1, Macaristan’da %7,7. Yani iş gücü piyasamızda bir minimum fiyat baskınlığı var ve bu durumu aşamadıkça minimum fiyat işçinin hayat standardını belirlemeye devam edecek. O ömür standardını da utanmadan, sıkılmadan açlık hududu üzerinden tartışmak, çalışana aç kalmamaktan daha fazlasını reva görmemek, insanı değersizleştiren bu ruh halini olağanlaştırmak taban fiyatın ölçüsünden daha fazla düşündürücü.
Sorun yalnızca taban fiyatta mi?
Keşke sorun yalnızca taban fiyatta olsa. Ülkemizde başka kayıtlı çalışanların fiyatları de taban fiyata yakın. Artık sıkı durun: Ülkedeki fiyatların üçte ikisi taban fiyatın 1,5 katının altında! Aylık net fiyatı 2 minimum fiyatın üzerinde olanların oranı ise yalnızca %18. Yani bu ülkede her beş çalışandan yalnızca biri taban fiyatın iki katından daha fazla para kazanıyor. Tam da bu noktada muştular olsun diye açıklanan son konut kampanyasında 1 milyon TL’lik konut kredisi için ayda ödemeniz gereken ölçünün 14 bin TL olduğunu hatırlayarak, AKP’nin bu kampanyalarla kimi düşünüp kolladığını bir defa daha idrak etmekte yarar var.
Gençlerde durum nasıl?
Giderek daha fazla minimum fiyatta eşitlenmemizin en üzücü yansımalarından birini gençlerde görüyoruz. 22-24 yaş kümesindeki ücretlilerin ortalama fiyatı 2014’te minimum fiyatın 1,23 katı iken bu oran 2020’de 1,01’e geriledi. Evet yanlış okumadınız, bugün 22-24 yaş kümesindeki gençlerin ortalama fiyatı taban fiyata neredeyse eşit.
22-24 yaş kümesindeki üniversite mezunları için de durum çok farklı değil. Şayet üniversite mezunuysanız ve 22-24 yaş grubundaysanız ortalama olarak taban fiyatın yalnızca 1,14 katını alabiliyorsunuz. O vakit sormak lazım: Üniversiteli gençler iş mi beğenmiyor, yoksa diğer bir sıkıntıyla mı karşı karşıyayız? İşin net olan kısmı şu: yükseköğrenimin getirisinin giderek eridiği bir emek piyasasıyla karşı karşıyayız. Hal bu türlü olunca da asgaride eşitleniyoruz. Eğitimin kalitesi, işlerin kalitesi ve en nihayetinde fiyatlar taban olunca hayaller de taban hale geliyor. Yoksa KPSS’den 85 üstü alabilecek kabiliyette bir gencin devlet memuru olmayı hayal etmesini diğer nasıl açıklayacağız?
Enflasyonla eriyen gerçek fiyatlar ve emeğin ulusal gelir içindeki payı
Bildiğiniz üzere minimum fiyat artışlarını iş gücü piyasasının üç tarafı olan personel, patron ve hükümet temsilcilerinden oluşan tespit kurulu belirliyor. Bir sonraki yılın taban fiyatını belirleyecek olan bu komite kararı aralık ayında belirliyor. Kurulun genel eğilimi de eldeki son enflasyon verisi olan kasım TÜFE yıllık enflasyonunun üzerine bir prim ekleyerek minimum fiyat artışını belirlemek. Gel gör ki, fiyat istikrarı ve enflasyon beklentilerinin bozulduğu devirlerde mevcut enflasyon verisini kullanarak kâfi bir minimum fiyat artışı belirleme de imkansızlaşıyor. İşte size en yeni örnek: Hatırlayacağınız üzere 2022’de %50,5 üzere hayli yüksek bir minimum fiyat artışına gidilmişti. Yüksek denmesinin sebebi ise kasımdaki enflasyonun üzerine 29,2 puanlık bir prim eklenmesiydi. Halbuki çok değil bir ay sonra Aralık 2021 yıllık TÜFE enflasyonu %36,08 oldu ve taban fiyattaki enflasyon primi bir anda 29,2’den 14,4’e geriledi. Orada kalsaydı uygundu ancak Haziran 2022’de TÜFE enflasyonu %78,62’ye fırlayınca bekar ve çocuksuz bir taban ücretlinin gerçek fiyatı %28,1 azalmış oldu.
Üstteki bekar ve çocuksuz vurgusu boşuna değil. Yeni taban fiyat düzenlemesi ile taban fiyat üzerindeki gelir vergisi kaldırıldığından bir vergi iadesi tekniği olan taban geçim indirimi de kalkmış oldu. Bu nedenle evli ve çocuklu hanelerdeki gerçek fiyat erimesi daha yüksek oldu. Örneğin, eşi çalışmayan ve 2 çocuklu bir taban ücretlinin 2021’e kıyasla gerçek fiyatındaki azalma %34,9. Yani sonuç olarak enflasyonla çaba etmeden, fiyat istikrarını sağlamadan taban fiyatta yapacağınız güzelleştirmenin çok bir manası olmuyor. Doğal burada çabucak “Asgari fiyatı artırırsak enflasyon artar” diyerek halkımızın sonlarını ve bizim sonlarımızı zorlayan bölüme de bir karşılık vermek gerekiyor. Bu kesim ya çalışanların yaklaşık yarısının fiyatını artırmayıp bütün ülkeyi toplama kampı kıvamına getirmekte bir beis görmüyor ya da bu yüksek enflasyonun temel sorumlusunun başta para siyaseti olmak üzere uygulanan iktisat siyasetleri olduğunun farkında değil. Ne de olsa yapılan yanlışların bütün maliyetini çalışan kısma ya da vergi mükellefine yükleyerek işin içinden sıyrılma isteğinin bu ülkede yaygın olduğunu biliyoruz.
Reel fiyatların erimesi çok kıymetli bir sorunu de beraberinde getiriyor. O da emeğin ulusal gelir içindeki hissesinin azalması. Türkiye’de işgücü ödemelerinin birinci çeyrek gayri safi katma pahası içindeki hissesi son 14 yılın en düşük seviyesi olan %31,49’a geriledi. Son 5 yılda çalışılan saat başına verimlilik yüzde 24 artmasına karşın ünite fiyat endeksinin yüzde 8 azaldığını görüyoruz. Yani verimlilik artışının fiyatlara yansımadığı ve sonuç olarak da emeğin toplam katma kıymet içindeki hissesinin rekor derecede azaldığı bir durum ortaya çıkıyor. Bu türlü bir ortamda iş ve toplum huzurunun korunabilmesi mümkün değil.
Şunu da not etmek gerekir: Emeğin ulusal gelirden aldığı hissenin düşmesi ve oluşan kronik talep açığı yalnızca Türkiye’nin değil bütün dünyanın sorunu. Bilhassa kronik talep açığı konusunda iktisat duayeni Yılmaz Akyüz hocamızın bu husustaki tespitlerini okumanızı şiddetle öneririm.
Asgari fiyat artışı nasıl belirlenebilir?
Peki, minimum fiyat nasıl belirlenebilir? Birinci akla gelen tahlillerden biri enflasyona endekslemek. Her ne kadar ILO taban fiyattaki artışın enflasyona endekslenmesinde bir atalet riski görse de fiyat artışlarının her vakit enflasyona neden olacağı sonucuna kapılmamak lazım. Hakikaten üstte de yazdığım üzere Türkiye’de enflasyonun temel sebebi yanlış para siyaseti sonucu olarak karşılaştığımız kur şoku.
Peki minimum fiyatı enflasyona endekslemekten öbür ne yapılabilir? Minimum fiyat bir formüle bağlanabilir. Örneğin, Malezya’nın karmaşık denebilecek lakin fiyatların ilgili olduğu tüm alanlara dokunan bir formülü var. Ortalama hanedeki çalışan sayısı başına yoksulluk sonu ile medyan fiyatın ortalamasını hesaplayıp bunu bir katsayı ile çarpıyorlar. Katsayı ise verimlilik artışı ile yıllık enflasyon toplamından gerçek işsizlik oranının çıkarılmasıyla elde ediliyor. Kosta Rika ise kişi başına gelirdeki artışın %20-40 ortasındaki bir kısmıyla enflasyon beklentisinin toplamını taban fiyat artış oranı olarak kullanıyor. Lakin bu süreçte büyüme oranının katkısını ve enflasyon beklentisine bir düzeltme faktörü eklenmesini kurula bırakıyor.
Bizim de kendi ekonomik yapımıza ve dinamiklerimize nazaran bir formül üretmemiz mümkün. Aslına bakarsanız bu bahisleri düşünmesi gereken bir Bakanlığımız da var. Lakin sorun yalnızca formülün yanlışsız belirlenmesi değil. Enflasyon, büyüme, verimlilik bilgilerinin de yanlışsız hesaplanması ve muteber olması gerekiyor. Örneğin TCMB’nin 28 Ekim 2021 tarihli enflasyon raporunda 2022 yıl sonu enflasyon kestirimi %11,8. Daha 9 ay geçti, enflasyon yüzde 78! Münasebetiyle bu oranı kullanacağınız bir formül zati her şartta 2022 için yetersiz bir fiyat artışı verecekti.
Nedir bu açlık hududu?
Çoğu fiyat tartışmasında referans kabul edilen açlık ve yoksulluk hudutlarını TÜRK-İŞ 1987’den beri hesaplıyor. TÜRK-İŞ’in hesabının öznesi 4 kişilik temsili bir hane. Açlık sonu da aslında bu hanenin istikrarlı beslenmek için bir ayda yapması gereken besin harcamasını temsil ediyor. Buradaki “dengeli beslenme” sözü kıymetli çünkü aç kalmamak için sıhhatsiz fakat karbonhidrat ağır bir beslenme kalıbıyla günlük kalori gereksiniminizi daha ucuza karşılama imkânınız var. Örneğin Sayın Erdoğan’ın daha o vakitlerden bugünleri öngörerek yaptığı “her öğün bir simit” hesabıyla 4 kişilik hanenin muhtaçlık duyduğu aylık besin harcaması 1800 TL oluyor. TÜRK-İŞ’in Haziran 2022 için açıkladığı açlık sonu ise 6391,2 TL. Alışılmış bir de Sayın Bakan’ın açıklamaları var. O da açlık hududunun 3500-4000 TL ortasında bir yerde olduğunu söylüyor lakin teknik bir ayrıntı yok! Çalışma Bakanlığı’nın web sayfasına gittiğinizde orada da açlık sonuyla ilgili rastgele bir istatistik görmüyorsunuz. Pekala, üzerinde bir uzlaşma dahi oluşmadığı görülen açlık hududu neden minimum fiyat tartışmalarında bu kadar çok kullanılıyor?
Tüm bu olumsuz görünüm minimum ücret-açlık hududu karşılaştırmasını haklı çıkarıyor mu? Ben TÜRK-İŞ’in daima açlık sonu üzerinden bir tartışma yürütmesini işçi sınıfında “aç kalmadık, şükürler olsun!” psikolojisi oluşturacağını düşünüyorum ve bunu tehlikeli buluyorum. Öbür taraftan sendika üyesi ve fiyatları toplu iş kontratları ile belirlenen personellerin gelirlerinin taban fiyatın üzerinde olduğunu biliyoruz. O vakit şu soruyu sormak en doğal hakkımız oluyor: Neden kayıtlı çalışanların yalnızca %14,3’ü sendika üyesi? Personel sendikalarının açlık sonunu hesaplamaya harcadığı uğraşı sendikalaşma oranını artırmada da göstermesi gerekmiyor mu?
Açlık sonu gerçek hesaplanıyor mu?
Yazının açlık sonunun hesaplanmasıyla ilgili olan bundan sonraki kısmı biraz teknik.
Asgari fiyattan bağımsız olarak açlık hududunu gerçek hesaplıyor muyuz? Aslında bunu TÜRK-İŞ’in hesaplamalarına alternatif olarak Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’nın hesaplamasını bekleriz. Lakin bu türlü bir hesapları olmadığını, varsa da kamuyla paylaşmadıklarını biliyoruz. Geçen seneye kadar Minimum Fiyat Tespit Komisyonu’nun belirttiği metodu kullanarak TÜİK ağır, orta ve hafif iş kollarında çalışan ortalama çalışanlar için günlük besin harcaması fiyatını ve hayat maliyetini hesaplardı. Artık bu da hesaplanmıyor. O vakit hayat maliyeti konusunda referansımız personel sendikaları oluyor. TÜRK-İŞ’in 1987’den beri hesapladığı açlık hududunu DİSK de hesaplamaya başladı ve ikisi ortasında metodolojik farklılıklar var. Bu kısımda hem açlık sonunu birinci hesaplayan kuruluş olması hem de tartışmalarda referans kabul edilmesi nedeniyle TÜRK-İŞ’in açlık ve yoksulluk sonlarını metodolojik açıdan inceleyelim.
TÜRK-İŞ’in açlık sonu Hacettepe Üniversitesi’nin 2000’lerin başında hazırladığı istikrarlı beslenme kalıbına ve 4 kişilik temsili hanenin günlük güç muhtaçlığına dayanıyor. Bu meşhur 4 kişilik hane yetişkin erkek, yetişkin bayan, 15-19 yaş kümesinde genç erkek ve 4-6 yaş kümesinde bir çocuktan oluşuyor. TÜRK-İŞ bu hanenin günlük güç gereksinimini 10600 Kcal olarak varsayıyor. Bireylerin günlük güç muhtaçlıklarını hesaplamada Dünya Sıhhat Örgütü Schofield Denklemi’ni, ABD Sıhhat Bakanlığı ise 2005’ten beri Tıp Enstitüsü Denklemi’ni kullanıyor. Bunların dışında öne çıkan iki denklem ise 1990’da yayımlanan Mifflin-St Jeor Denklemi ile Roza ve Shizgal’ın 1984’te revize ettiği Harris-Benedict Denklemi. Tüm bu denklemler bireyin cinsiyet, yaş, uzunluk, ağırlık ve fizikî aktivite yoğunluğu üzere özelliklerini dikkate alarak kilosunu muhafazası için gereksinim duyacağı kalori ölçüsünü hesaplıyor. Minimum Fiyat Tespit Komisyonu’nun TÜİK’e verdiği yaklaşım yalnızca fiziksek aktivite yoğunluğunu dikkate alıyordu. TÜRK-İŞ’in prosedüründe de hanedeki yetişkin erkek personel için hareketli bir fizikî aktivite seviyesi varsayımı yapıldığı görülüyor.
Diğer sistemlerle karşılaştırdığımızda hem Minimum Fiyat Tespit Komisyonu’nun TÜİK’e verdiği yaklaşımda hem de TÜRK-İŞ’in yaklaşımında yüksek güç ihtiyacı varsayımı yapıldığını söyleyebiliriz. (Tablo 1) Hareketli aktivite seviyesi olan erkek için günlük güç muhtaçlığı 4 prosedürün ortalamasında 3265 Kcal iken TÜRK-İŞ bunu 3500 kabul ediyor.
Diğer taraftan günlük güç muhtaçlığı aslında yaşa, boya ve kiloya nazaran de farklılaşıyor. Hanehalkı İşgücü Anketi 2019 bilgilerine nazaran ülkemizdeki ortalama erkek çalışan yaşı 36,85, bayan çalışan yaşı ise 34,66. Tekrar TÜİK’in 2019 Sıhhat Araştırması’na nazaran 35-44 yaş kümesindeki erkeklerin ortalama uzunluğu 174,4 cm, yükü ise 82,2 kg. Birebir yaş kümesindeki bayanlardaki ortalama uzunluk 161,7 cm, yük ise 70,5 kg. Bu kıymetleri ve Tıp Enstitüsü yaklaşımını kullanarak günlük güç ihtiyacı bedellerini hesapladığımızda TÜRK-İŞ’in temsili hanesi için 1039 Kcal/gün daha fazla güç ihtiyacı hesapladığı sonucuna varıyoruz. (Tablo 2)
Bir de yeniden Hacettepe Üniversitesi’nin 2015’te yayımladığı Türkiye’ye Has Besin ve Beslenme Rehberi çalışmasında güncellediği günlük güç alım seviyeleri tablosu var. Bu çalışmaya nazaran günlük güç ihtiyacı 31-50 yaş kümesindeki bir erkekte 2623, 31-50 yaş kümesindeki bayanda 2065, 14-18 yaş kümesindeki erkekte 2860, 4-6 yaş kümesindeki çocukta ise 1650 Kcal. Bu çalışmayı referans kabul ettiğimizde ise TÜRK-İŞ’in temsili hanesinin günlük güç ihtiyacı 9198 Kcal ediyor. Öbür bir tabirle TÜRK-İŞ’in varsaydığından 1402 Kcal daha az güç ihtiyacı olduğu sonucuna varıyoruz.
Açlık hududu hesabındaki ikinci evre belirlenen güç ihtiyacını karşılayacak besin listesinin fiyatının hesaplanması. Kelam konusu besin listesi süt ve süt eserleri, et-yumurta-bakliyat, zerzevat ve meyve ile ekmek ve tahıl kümelerinden eserleri ve yağ, şeker, yağlı tohum, bal, şeker, reçel, tuz, baharat, salça, çay, ıhlamur üzere eserleri kapsıyor. TÜRK-İŞ bu eserlerin fiyatlarını Ankara’daki marketlerden ve semt pazarlarından derliyor. Yani açlık sonu aslında Ankara’da yaşayan 4 kişilik temsili hanenin 2000’lerin başında belirlenen istikrarlı beslenme kalıbını sürdürebilmek için yapması gereken besin harcaması. Bu basamakta iki soru öne çıkıyor. Birincisi ülkemizdeki hanelerin gerçek besin tüketim eğilimleri istikrarlı beslenme kalıbıyla uyumlu mu? İkincisi ise günlük güç ihtiyacını TÜİK’in Nisan 2022’den sonra yayımlamayı bıraktığı ortalama husus fiyatlarıyla hesaplasak sonuç değişiyor mu?
En aktüel Hanehalkı Bütçe Araştırması anket sonuçları 2019’a ilişkin. Bu sonuçları kullanarak hanelerin hangi alanlarda ne kadar tüketim yaptığını inceleyebiliyoruz. Ülkemizde TÜRK-İŞ’in temsili hanesine misal yapıda yaklaşık 1,3 milyon hane var. Bu haneleri yıllık kullanılabilir gelirlerine nazaran kümelere ayırıp her gelir kümesindeki ortalama besin harcamasına bakalım. Bu 4 kişilik temsili hanelerin aylık besin harcaması taban fiyatın 1,05 katının altında geliri olanlarda 689, 1,5-2 taban fiyat ortası geliri olanlarda 1000, 2-3 minimum fiyat ortası geliri olanlarda 1093, 4-5 taban fiyat ortası geliri olanlarda 1396, 7 taban fiyattan fazla geliri olanlarda ise 1697 TL. Halbuki TÜRK-İŞ’in 2019’da açıkladığı ortalama açlık sonu 2073 TL idi. Şayet TÜRK-İŞ’in açlık hududunun gerçek olduğunu kabul edersek varsaydığı haneye misal yapıdaki tüm hanelerin %89,6’sının aç olduğu sonucunu da kabul etmemiz gerekiyor. Hatta aylık geliri 7 taban fiyattan fazla olan hanelerin bile %69,8’i aç ya da yetersiz besleniyor üzere bir sonuç çıkıyor.
Bu hesaba dışarıda yemeğe harcanan para dahil değil. TÜRK-İŞ’in açlık hududu hesabında da dışarıda yemek opsiyonu hesaba katılmıyor. Fakat dışarıda yemeği besin tüketimine dahil etsek de sonuç pek değişmiyor. Dört kişinden oluşan 1,3 milyon hanenin %78,2’sinin dışarıda yemek dahil toplam besine yönelik harcamaları 2019 ortalama açlık sonunun altında kalıyor. O vakit ya bu haneler nasıl besleneceğini bilmiyor ya da açlık hududu hanelerin besin gereksiniminin üzerinde bir tüketim kalıbı varsayıyor.
Peki, açlık hududu ne olmalı? Dediğimiz üzere bu sorunun yanıtını Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanlığı’nın ya da TÜİK’in vermesi gerekiyor. Fakat eldeki bilgileri kullanarak alternatif açlık sonu göstergeleri geliştirmek mümkün. Örneğin 2019 datalarıyla yaptığımız tahlilde 4-5 minimum fiyat ortası aylık geliri olan 4 kişilik temsili hanelerin 2019’daki aylık ortalama besin harcaması 1395,6 TL çıktı. Bu hanenin aç kalmayacağını varsayarsak 2019’daki besin harcamalarını Haziran 2022’de de sürdürmeleri için yapmaları gereken harcamanın 3667 TL olduğu sonucuna varıyoruz. Bu hanelerin 2019’daki dışarıda yemek dahil toplam besin tüketimi ise ortalama 1881,8 TL. Bunu sabit kabul edip besine yönelik tüketimlerini besin enflasyonu ile şişirerek Haziran 2022’deki pahası nedir diye baktığımızda ise 4945 TL sonucuna ulaşıyoruz.
Ancak bu tahlil kâfi olmayabilir. Daha ayrıntılı bir tahlil yapmak da mümkün. TÜRK-İŞ tüketim kalıbındaki eser listesini ve bu eser fiyatlarını kamuyla paylaşmıyor. TÜİK ise Nisan 2022’den sonra TÜFE sepetindeki ortalama eser fiyatı paylaşımını durdurdu. Hasebiyle eser seviyesinde bir tahlili en son Nisan 2022 için TÜİK bilgilerini kullanarak yapabiliriz? Pekala, hangi eserleri kullanabiliriz? Minimum Fiyat Tespit Kurulu için TÜİK’in hazırladığı ağır, orta ve hafif iş kollarına yönelik günlük ve aylık besin harcama ihtiyacı tahliline 5 kümeden 73 eser dahil ediliyordu. Bu ürünlere/ürün kümelerine yönelik tüketim ihtiyacını ve TÜFE’deki fiyatları kullanarak alternatif bir açlık hududu göstergesi deneyebiliriz.
Dengeli beslenme kalıbındaki eser kümeleri birden fazla eser içeriyor. Birey eser kümesindeki tüm eserlerden tüketim yapabileceği üzere bir kısmını da tüketebilir. Bu nedenle açlık sonu senaryoları tasarlarken bu farklılığı dikkate alabiliriz. Birinci senaryoda eser kümesindeki tüm eserlerin eşit tüketildiğini varsayalım. İkinci senaryoda yalnızca eser kümesindeki en ucuz eserin tüketildiğini, üçüncü senaryoda ise kümedeki en ucuz 3 eserin eşit yükte tüketildiğini varsayalım. Ağır iş kolunda çalışan ve günlük 3590 Kcal güç muhtaçlığı olan bir emekçinin Nisan 2022’de yapması gereken besin harcaması eşit tüketim senaryosunda 1349 TL, en ucuzdan tüketim senaryosunda 930 TL, en ucuz üç eserin eşit tüketimi senaryosunda ise 1209 TL çıkıyor. Bu kıymetlerden elde edilen Kcal başına harcama ölçüsünü ve 4 kişilik temsili hanenin günlük ortalama güç ihtiyacı bedellerini kullanarak açlık hududu hesaplayabiliriz. Örneğin TÜRK-İŞ’in hane için varsaydığı 10600 Kcal/gün güç ihtiyacını karşılamak için Nisan 2022’de gereksinim duyulan harcama ölçüsü her eserden eşit tüketim senaryosunda 3983 TL çıkıyor. Halbuki TÜRK-İŞ’in açıkladığı Nisan 2022 açlık sonu 5323,6 TL.
Sonuç olarak, açlık sonu ülke gündemini bu kadar işgal etmeye devam edecekse resmi bir açlık sonu hesaplanması gerekiyor. Zira açlık sonu aslında yoksulluk hududunu ya da yaşama maliyetinin de belirleyicisi olarak kabul ediliyor. Bu mevzudaki temel yaklaşım besine yapılması gereken taban harcamayı belirledikten sonra, besinin toplam harcamalar içindeki hissesini kullanarak yaşamak için yapılması gereken toplam harcamayı hesaplamak. TÜRK-İŞ bu mevzuda da tartışmaya açık bir formül kullanıyor. TÜRK-İŞ’in belirttiğine nazaran “TÜİK’in 2003-2004 Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi’ne nazaran besin harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki hissesi yüzde 30,70 oranındadır”. Bu oranı yıllardır sabit tutan TÜRK-İŞ, açlık sonundan yoksulluk hududunu türetirken şu formülü kullanıyor: Açlık sonunu 30,7’ye böl 100 ile çarp. Yani yoksulluk hududu açlık hududunun daima 3,26 katı oluyor. Halbuki besin harcamalarının toplam harcamalar içindeki hissesi vakitle değişiyor. Örneğin TÜİK bilgilerine nazaran 2003’te Türkiye’deki toplam harcamaların %27,5’i besin ve alkolsüz içeceklere yapılırken bu oran 2012’de %19,6, 2019’da ise %20,8 oldu. Yani açlık hududunda olması gerekenden yüksek varsayımlar kullandığını söyleyebileceğimiz TÜRK-İŞ, açlık hududundan yoksulluk hududuna geçerken düşük bir çarpan kullanıyor üzere bir sonuçla karşı karşıyayız.
Açlık hududunu 4 kişilik temsili bir hane için hesaplıyorsak, açlıktan yoksulluğa geçerken yeniden bu haneye misal hanelerin tüketimleri içinde besin harcamasının hissesini kullanmak daha yanlışsız olabilir. Bu oran 2019 için %20,9. Şayet buna konut dışı besin harcamasını dahil edersek %27,3’e çıkıyor. Şayet yalnızca besin harcamasını kullanırsak yoksulluk hududu açlık hududunun 4,79, mesken dışı besin tüketimini (lokanta, kafe vb.) dahil edersek de 3,66 katı olmalı. Özetle 4 kişilik temsili hanemizde 9561 Kcal/gün güç ihtiyacı varsayımını ve eser kümelerindeki en ucuz üç eserin eşit tüketimi senaryosunu kullandığımızda Nisan 2022’de açlık hududu 3221 TL, yoksulluk hududu ise bunun 4,79 katı olan 15432 TL çıkıyor.
Sonuç
Bundan 10 sene evvel orta gelir tuzağı en çok konuştuğumuz mevzuların başında gelirdi. Neden bir türlü yüksek gelirli ülke olamadığımızı tartışırdık. Uzun bir müddettir orta gelir tuzağını konuşmuyoruz. Konuşmayalım da aslında. Çalışanların yaklaşık yarısının aldığı fiyatın açlık hududu üzerinden tartışıldığı bir ülkede çok daha somut meseleler ve bunların tahlil teklifleri üzerinden konuşmamız gerekiyor. İşte tam da bu yüzden YETERLİ Parti Kalkınma Kongreleri serisine “Eşitlenen Türkiye” temasıyla başladık ve yoksullukla çabayı, kapsayıcılığı, güzel işleri nasıl sağlayacağımızı konuştuk. Eşitliği taban fiyat ve açlık hududunda değil gelişmiş ülkeler standardında yakalamak için somut tahlil tekliflerini anlattık. Hâlâ “Muhalefetin somut tahlil önerisi yok” diyenlere duyurulur!
