Köpekbalıkları 300’e kadar hançer gibisi dişleriyle denizlerin endişeli düşü olmayı sürdürüyor. Hollywood sinemasının akılsız katiller olarak ölümsüzleştirdiği köpekbalıkları aslına bakılırsa kilometrelerce ötedeki hareketleri dahi algılayabilen ve istikametlerini dünyanın manyetik alanını kullanarak bulabilen hayli karmaşık canlılar.
Görünüşleri itibariyle pek çok şahsa endişe salan deniz canlıları, kaygı ve hayranlığı birebir anda uyandırıyor. Pek çok deniz biyoloğu ve bilim insanı denizlerin bu endişe yaratan canlılarını incelerken, onlara duydukları hayranlığı ise gizleyemiyor.
Avustralyalı çevreci Paul de Gelder da bu insanlardan biri. Bir kolunu ve bacağını köpekbalığı hücumunda kaybeden Gelder, denizin bu çok yanlış anlaşılan yırtıcıları hakkındaki yanlış niyetlerimizi değiştirmeye uğraşıyor.
Paul de Gelder (@pauldegelder)’in paylaştığı bir gönderi
‘KÖPEKBALIKLARINA SAYGILI DAVRANIRSANIZ ALANINI SİZİNLE PAYLAŞIR’
Gelder’a nazaran, birçok insan hayatında bir defa dahi karşı karşıya gelmediği bu canlılara karşı yayınlanmış olumsuz haberlerden, çocukluk dehşetlerinden ve sinemalardan izlediği gerçeklere inanmayı sürdürüyor. Köpekbalıkları üzerine ağırlaşan ve onları doğal ortamlarında inceleme fırsatı bulan 44 yaşındaki Gelder, aldığı yaralara karşın onların en büyük savunucularından biri.
“Gezegendeki rastgele bir yabanî hayvanı düşünün. Bir ayı, aslan, kaplan, su aygırı yahut çita, hiçbiri kendi alanını sizinle paylaşmak istemeyecek” diyen Gelder, “Alanlarını ihlal ettiğiniz için sizi bir tehdit olarak görecek ve sizi öldürmek isteyecekler” tabirini kullanıyor.
Fakat köpekbalıklarının başka canlılardan farklı olduğunu söyleyen Gelder, “Okyanusun en büyük yırtıcısına saygılı davranırsanız sizinle kendi alanını paylaşmanıza müsaade verir” diyor. Avustralyalı etraf gönüllüsüne nazaran asıl tehlikeli olan insan faaliyetleri…
İşte, denize her girdiğimizde içimizi ürperten fikirleri tetikleyen yırtıcıların dünyalarına gözü kapalı atlayan ve tipi tehlikedeki köpekbalıklarını kurtarmayı vazife edinen çevrecinin değişik hikâyesi…
HER YIL 100 MİLYON KÖPEKBALIĞI ÖLDÜRÜLÜYOR
Her yıl ortama olarak milyonlarca köpekbalığı yüzgeçleri ve etleri için ticari maksatlı olarak öldürülüyor. Ancak sinemalar ve haberlere çıkan köpekbalığı taarruzları nedeniyle, bu deniz canlılarının her canlıya saldırdığı varsayılıyor. Pekala gerçekte bir köpekbalığı tarafından öldürülme riski ne kadar?
Bu oran, ABD’de 3 milyon 700 binde 1. Özcesi öteki canlılar tarafından öldürülme riski neyse köpekbalığı tarafından öldürülme mümkünlüğü da o kadar.
Tüm bunlara karşın, beşerler tarafından her yıl ticari hedeflerle 100 milyon köpekbalığı öldürülüyor.
Gelder, bu sayının gerçekte çok daha yüksek olduğuna inanıyor ve şunları ekliyor:
“Bu yalnızca kayıtlara geçirilen sayılar. Köpekbalıkları, besin, ilaç ve yan dallar için her yıl katlediliyor. Global çapta meydana gelen yasadışı ve sistemsiz balıkçılığı gözünüzün önüne getirin, bu sayı çarçabuk iki katına çıkabilir.”
Köpekbalıklarının doğal ömür alanlarının yasalar çerçevesinde müdafaa altına alınmadığını belirten Gelder, müthiş görünen deniz canavarlarına yapılanlardan birini bile karada yaşayan yırtıcı bir hayvana yapılsa mahpus cezasının kaçınılmaz olacağını söylüyor.
Yüzyıllardır beşerler tarafından korkulan ve bu nedenle yaygın formda avlanan deniz canlılarıyla vakit geçirdikten sonra onlara yapılanların barbarlık olduğunu söyleyen 44 yaşındaki etraf gönüllüsü, köpekbalıklarının ekosistemin devamlılığı için bir epey kıymetli olduğunu da belirtmeden geçmiyor.
‘JAWS’DAN SONRA KÜVETTEKİ SUYA GİRMEYE KORKTUM’
Son araştırmalar, köpekbalıkları ve vatozların popülasyonlarının 1970’ten bu yana yüzde 71 oranında azaldığını açığa çıkartıyor. Bu sonuçları kıymetlendiren Gelder, “Okyanusları canlı tutan bu özel yaratıkları gözümüzü kırpmadan katlediyoruz. Bunun değişmesi gerekiyor aksi takdirde çevresel bir çöküşle karşı karşıya kalacağız” diyor.
Yeni kitabı Shark ile ilgili The Guardian’ın sorularını yanıtlayan 44 yaşındaki etraf gönüllüsü Paul de Gelder’ın ferdî öyküsü ise bir epey farklı. Melbourne kentinin çabucak dışındaki bir kıyı kasabasında büyüyen Gelder, çocukluğunu okyanusta geçirmiş.
Daha küçük yaşlarda, Hollywood’un kült üretimlerinden olan Jaws’ı izleyen Gelder, “İzlediğim sinemadan sonra köpekbalıklarından çok korkmuştum” diyor. Sinemanın denizle iç içe büyüyen bir çocuk üzerinde dahi derin izler bıraktığını söyleyen etraf gönüllüsü, “O periyottan sonra tüm köpekbalıklarını öldürürsek hayatımızın çok daha rahat olacağını düşünen bir çocuktum. O denli ki, Jaws’ı izledikten sonra küvetteki suya girerken bile içimde berbat hisler beliriyordu” tabirini kullanıyor.
Yüzme şampiyonu oluşunu dahi köpekbalığı korkusuna bağlayan Gelder, “Yüzmede eyalet şampiyonuydum. Zira suya her girdiğimde beni ardımdan kovalayan bir köpekbalığı olduğunu düşünüyordum” diyor.
Paul de Gelder (@pauldegelder)’in paylaştığı bir gönderi
‘ONUNLA APANSIZ GÖZ GÖZE GELDİK!’
2000 yılında Avustralya ordusuna katılan Gelder, hayatı boyunca korktuğu canlılarla karşı gelmiş. Orduda evvel paraşütçü birliğine dahil olan Gelder, akabinde donanma dalgıcı olarak vazifeler üstlenmiş.
O devirlerde, köpekbalıklarıyla dolu karanlık sulara atladığını söyleyen etraf gönüllüsü, “Kesinlikle fobisi olan bir insanın okyanusa atladıktan sonra kaskatı kesilmesi kimse için sürpriz olmayacaktır. Bunun benim için hayli garip bir meslek seçimi olduğunu kabul ediyorum. Lakin beni korkutan şeylerin sevdiğim işi yapmama mani olmasına da müsaade veremezdim” sözünü kullanıyor.
2009 yılında Gelder, takımıyla Sidney Limanı’na yakın Garden Deniz Üssü’nün sularında katıldığı tatbikat sırasında 3 metrelik bir boğa köpekbalığının saldırısına uğramış. O anları şunları söylüyor:
“Tatbikat sırasında A noktasından B noktasına yüzerken birden altımdan bir karartı geçti. Akabinde bunların boğa köpekbalığı olduğunu anladım. Onunla birdenbire göz göze geldim. Sonra biri sağ bacağıma saldırdı ve diz kemiğimin altından yakalayıp çekti. Çabucak gerisinden ikinci ısırık kolumaydı. O an yaşadığım acıyı tanım etmem güç; dayanılmaz olduğunu hatırlıyorum. Ve o anda sudan canlı çıkamayacağımı anlamıştım.”
‘BENİ BİR FOKA BENZETMİŞ OLABİLİR’
Kendinden geçen Gelder, köpekbalığının kuyruk darbesiyle kendine geldiğini ve hareketin şokuyla yüzmeye başladığını söylüyor. “Güvenlik botuna hakikat yüzmeye başladım; kolumu koparttığını da tam o vakit fark ettim” diyen Gelder, silah arkadaşlarının yardımıyla kurtulduğunu söylüyor.
O günleri hatırlarken espri yapmaktan geri durmayan Gelder, köpekbalığının muhtemelen kendisini kollarını çırpan bir foka benzettiğini düşünüyor.
“O vakitler, adrenalin dolu inanılmaz bir hayatı seçmiştim” diyen Avustralyalı çevreci, “Köpekbalığı olmasaydı motosikletimle giderken kaza geçirecektim. Bu nedenle asla köpekbalığını suçlamadım fakat bir daha da suya girmek istemediğimi hatırlıyorum” kelamlarıyla o periyot yaşadığı travmayı aktarıyor.
‘BİRKAÇ YIL SONRA ONLARI ELLERİMLE BESLEMEYE BAŞLADIM’
Dokuz hafta hastanede kalan Gelder, taburcu edildikten altı ay sonra yine birliğine katıldığını söylüyor. Olayın akabinde medyanın yaşananları “köpürttüğünü” gören Etraf gönüllüsü, köpekbalıklarının ne kadar tehlikeli olduğu konusunda kendisinden görüş istendiğini söylüyor ve ekliyor:
“O periyotta bu taarruza ait hakikat bir karşılık verebilmek için köpekbalıkları hakkında kaynakları tarayarak bilgi edinmeye başlamıştım. Hiç kimse, saldırganın saldırma güdülerini neyin tetiklediğini anlamak istemiyordu; yalnızca olayın kendisine odaklanıyorlardı.”
Paul de Gelder (@pauldegelder)’in paylaştığı bir gönderi
Olay unutulduktan birkaç yıl sonra belgeselciler Gelder ve boğa köpekbalıklarının yırtıcı tabiatta tekrar müsabakasını husus alan bir sinema çekimi yapmak istemişler. Fiji adasında yapılacak çekimleri fiyatsız bir tatil olarak gördüğü için kabul ettiğini söyleyen Gelder, suya girdikten sonra kendisini sakat bırakan boğa köpekbalıklarını elleriyle beslediğini söylüyor.
“Onları doğal ortamlarında görmek bende her şeyi baştan sona değiştirdi” diyen Avustralyalı çevreci, 10 dakika içinde 150 köpekbalığının ortasında kalmış. “Hiçbiri bana saldırmıyordu” sözünü kullanan Gelder, “Onlara yönelik rastgele bir önyargım yoktu. Orduda yaptığım şeylerin yanında kıyaslanamaz bile. Bir canlı tarafından ısırılmak bedenimi değiştirmiş olabilir lakin onlarla vakit geçirmek her şeyi baştan sona değiştirdi” söylüyor.
‘KÖPEKBALIKLARINDAN EVVEL YALNIZCA YOK ETMEYİ DÜŞÜNÜYORDUM’
Fiji adasında yapılan çekimlerin akabinde Avustralya’ya dönen de Gelder, köpekbalıklarından büyülendiği için çabucak her araştırma makalesine ve belgesele göz gezdirip onlarla ilgili daha fazla bilgi edinmeye çaba göstermiş.
Gelder, donanmadaki faal hizmetine geri dönmese de dalış eğitmeni olarak orduda uzman konumuna yükselmek için şiddetli bir süreçten geçmiş. Ancak köpekbalıklarıyla karşılaştıktan sonra tüm vaktini onlarla ilgili çalışma yapmaya ayırmak istemiş.
Yaptığı çalışmalar ve medyanın gözünde yaşadıkları hafızalarda taze olduğu için pek çok kurum tarafından konuşma yapması için davet edilen etraf gönüllüsü, kamuoyu tarafından yanlış anlaşılan bu canlılarla ilgili gerçek bilgileri aktarmayı kendisine vazife edinmiş olsa da halka açık etkinliklere katılmaktan geri durmuş.
“Artık teklifler o denli bir noktaya gelmişti ki, köpekbalıklarıyla karşılaşmaktan çok topluluk önünde konuşma yapmaktan korkar hale gelmiştim” diye espri yapan Gelder, “Kanser hastası çocuklar için kurulan bir kampta konuşma yapmam istendi, bu teklifi geri çeviremezdim. Bir vakitler işim bombaları temizlemek, öldürmek yahut etkisiz hale getirmekti. Artık yaşatmayı ve ordunun ötesinde bir geleceğim olabileceğini düşünmeye başlamıştım” sözünü kullanıyor.
‘ONLARLA KARŞILAŞIRSANIZ GÜCÜNÜZÜ GÖSTERİN VE ACİL KIYIYA YÜZÜN!’
Köpekbalıklarının hayatını değiştirdiğini söyleyen Gelder, tehlikeli görünen su altı canlılarıyla öteki insanları da tanıştırdığını ve bu müsabakadan sonra hepsinin içinde bir şeylerin değiştiğini gördüğünü ekledi.
Paul de Gelder (@pauldegelder)’in paylaştığı bir gönderi
Avustralya üzere dört tarafı denizlerle çevrili bir ülkede köpekbalıklarıyla karşı karşıya gelme ihtimalinin bir oldukça fazla olduğunu söyleyen Gelder şunları ekliyor:
“Onları gördüğünüzde paniğe kapılmanıza gerek yok. Onlar fırsatçı avcılardır; şayet onları görebiliyorsanız size saldırmak istemiyor yalnızca sizin ne olduğunuzu anlamak istiyordur. Ona güçlü olduğunuzu gösterirseniz geri duracaktır. Elinizi başının üzerine koyup itin ve mümkün olduğunca çabuk kıyıya yüzün.”
KÖPEKBALIKLARI MİLYONLARCA YILDIR NASIL HAYATTA KALIYOR?
Köpekbalıkları, dünyadaki çabucak her denizde ve okyanusta bulunmakla kalmıyor, tıpkı vakitte gezegendeki en eski cinslerin başında yer alıyor. Beş kitlesel yok oluş olayından kurtulan ve 400 milyon yıllık evrime karşın değişmeden kalan köpekbalıkları, nasıl bu kadar güçlü olabildiler? Paul de Gelder, yeni kitabı Shark’da işin sırrının, adeta tabiat mükemmeli olan vücutlarında gizli olduğunu belirtiyor:
Dişler
Köpekbalıkları da hayatları boyunca pek çok defa diş değiştirir. Fakat öbür yırtıcıların tersine köpekbalıklarının dişleri hayatları boyunca çıkmayı sürdürür. Hayatta kalmak için parçalaması gereken bir canlı olan köpekbalığının ağız bölgesinde de milyonlarca yıl içinde değişime uğrayarak bugünkü halini almıştır. Bu tehlikeli sualtı canlılarının dişleri, çene kemiğine değil diş etlerinde yer alır. Bu sayede, amaçlarını daha rahat yakalayabilir.
Yüzgeçler
Suda size yanlışsız bir sırt yüzgeci görmek en son isteyeceğiniz şeydir. İddia edilebileceği üzere, köpekbalığı için yüzgeçleri inanılmaz derecede kıymetli bir araçtır. Bedenindeki beş farklı yüzgeç, köpekbalıklarının itme, istikrar ve istikamet belirlemesi için olmazsa olmazdır. Kuyruk yüzgeci ise köpekbalığının hızını arttırmasına yardımcı olan bir motor fonksiyonu görür. Ancak köpekbalıkları, kuyruk yüzgecini de silah olarak kullanır.
Koku duygusu
Birçok köpekbalığının çok güçlü bir koku alma sistemi bulunuyor. Başka canlılar tarafından sudayken bırakılan küçük koku moleküllerini rahatlıkla algılayabilen köpekbalıkları, avlarının yerini tespit etmek için bu koku takip yeteneklerini kullanır. Ayrıyeten okyanuslardaki uzak aralardaki eş bulmak içinde bu düzenek sayesinde buldukları düşünülüyor. Bu sistem o kadar değerlidir ki, köpekbalığının beyninin büyük bir kısmı bu takip sistemi için çalışır. Bu sistem de onu inanılmaz bir avcı yapmaya kâfi.
İskelet
Köpekbalıklarının öbür balıklardan farklı olarak kemikleri bulunmamaktadır. Kıkırdaklardan oluşan iskeleti sayesinde epey esnek olan köpekbalığının hareket kabiliyeti de bir epey fazladır. Köpekbalığının suratı kemik sistemindeki bu farklılıktan kaynaklanır. Üst seviye anatomisi nedeniyle iskeleti bulunmayan köpekbalığı daha az güç harcamış olur.
Köpekbalıkları dışkı yapıyor mu?
En merak edilen soruların başında köpekbalıklarının dışkılarının neye benzediğidir. Köpekbalıkları dışkıları koyu yeşil bir bulut biçiminde çıkıyor. Birçok bilim insanı, bu canlıların besin istikrarlarını, yeme alışkanlıklarını bu dışkılar sayesinde takip edebiliyor. Ayrıyeten köpekbalıklarının dışkılarında ağır biçimde nitrat bulunuyor.
