Sonuçları geçtiğimiz hafta bilim mecmuası Frontiers in Human Neuroscience’da yayımlanan bir araştırmada, kızılötesi göz takip aygıtlarını kullanan bilim insanları, bu illüzyonu gözleri bozuk olmayan 50 bayan ve erkekte denedi. Sonuç epeyce şaşırtıcıydı. İştirakçinin illüzyona verdiği reaksiyon ne kadar büyükse göz bebeğinin büyüme reaksiyonu de o kadar büyük oluyordu. Başka yandan kimi şahıslar (siz de bunların ortasında olabilirsiniz) kelam konusu illüzyonu görmüyordu bile…
Nasıl mı? Anlatalım…
DIŞ DÜNYA DEĞİŞMİYOR FAKAT…
Okuldaki biyoloji derslerinden de hatırlayabileceğimiz üzere göz bebeklerimiz ortamdaki ışık düzeyine nazaran büyür ve küçülür. Karanlık ortamda çevreyi daha güzel görebilmek için büyüyen göz bebekleri, aydınlıkta çok maruziyeti önlemek maksadıyla küçülür.
Bu görsele gelirsek… Burada ortadaki delik koyulaşmıyor fakat araştırmacıların ortaya koyduğu üzere, yoğunlaştığı algısı bile göz bebeklerinin reaksiyon vermesine yetiyor.
Araştırmanın yürütücülerinden Oslo Üniversitesi psikoloji profesörü Bruno Laeng, New York Times’a yaptığı açıklamada, “Bu durumda göz bebeğinin değişmesini gerektiren rastgele bir sebep yok zira dış dünya değişmiyor. Lakin zihnin içinde bir şeyin değiştiği aşikâr” diye konuşuyor.
ARKA PLAN RENKLERİ DE FARK YARATIYOR
Uzmanların hipotezine nazaran, illüzyonun işlemesinin sebebi ortadaki deliğin etrafındaki kademeli aydınlanmanın, şahısta karanlık bir deliğe ya da tünele girdiği algısını yaratması ve göz bebeklerine ‘büyüyün’ iletisini göndermesi.
Çalışmada illüzyonun farklı art plan renkleri üzerindeki tesiri de incelendi ve göz bebeklerinin en çok yansıyı ‘macenta’ diye de bilinen kırmızı ile mavinin eşit oranlarda karıştırılmasıyla elde edilen renkteki art plan karşısında verdiği belirlendi.
Ancak bu illüzyonun etkilemediği şahıslar de var. Bir diğer deyişle üstteki beş paragrafta neden bahsetmekte olduğumuzu anlayamadıysanız yalnız değilsiniz. Araştırmaya katılanların yüzde 14’ü de tıpkı sizin üzere illüzyonu göremedi. Dr. Laeng bu durumun belirli bir azınlığın geçmiş deneyimlerine bağlı olarak üstteki görselleri iki boyutlu görmesinden kaynaklanıyor olabileceğini söylüyor.
IŞIK İLLÜZYONU DA TAM AYKIRI TESİR YAPIYOR
Dr. Laeng ve takımı 2012 yılında da benzeri bir çalışma yürütmüştü. O çalışmada da ağaç yapraklarının ya da bulutların ortasından sızan güneş ışınlarına benzetilen Asahi İllüzyonu’nun göz bebeklerinde küçülme yansısına yol açtığı bulunmuştu. 10 yıl ortayla gerçekleştirilen iki çalışma birbirini tamamlayıp destekliyor.
Duke Üniversitesinde görsel algı alanında çalışmakta olan nörobiyoloji uzmanı Dr. Dale Purves, araştırmanın “karanlığın genişlemesiyle ilgili algılara verilen reaksiyona ait fizyolojik bir emare” ortaya koymasının “zekice” olduğunu söylüyor lakin göz bebeği yansılarını göstermek için kullanılabilecek “çok daha çarpıcı etkiler” bulunduğunu da kelamlarına ekliyor.
Ancak Dr. Purves’e nazaran, bu araştırma, beşerler dahil tüm hayvanların yaşadığı çok temel bir sorunun altını çiziyor. Purves, “Kameralar ortamdaki ışığın ölçüsünü direkt ölçebiliyor lakin bizim o denli bir fizikî aygıtımız yok, dünyaya ait bir ölçümüz bulunmuyor” diye konuşuyor.
Dr. Laeng ise “Onun yerine beynimize bağlı gözlerimiz var” diyor ve ekliyor: “Göz bir sahneyle karşı karşıya kaldığında beyin ne gördüğünü tahlil ediyor, bunu eski gördüklerinin üzerine ekliyor, muhtemel bir senaryo inşa ediyor ve buna ahenk sağlıyor.”
‘ELBİSE’Yİ HATIRLADINIZ MI?
Bu olgunun en ünlü örneklerinden biri de 2015 yılında internet tarihinin en büyük tartışmalarına neden olan “The Dress” yani “Elbise”. Hatırlanabileceği üzere toplumsal medyada paylaşılan bir elbise fotoğrafı interneti ikiye bölmüştü. Fotoğrafa bakanlardan kimileri elbiseyi mavi-siyah kimileri ise beyaz-altın sarısı olarak görüyordu.
Elbise tartışması Tumblr kullanıcısı ‘swiked’ın en sağdaki fotoğrafı paylaşmasıyla başladı. “Bu elbise ne renk?” sorusu interneti günlerce meşgul etti. Birebir elbisenin beyaz bir gelinliğin yanında öteki fotoğrafları (ortada) mavi-siyah olduğunu açıkça ortaya koysa da internet kullanıcılarının değerli bir kısmı beyaz-altın sarısı gördüklerini belirtiyordu. Örneğin Buzzfeed’de yapılan bir ankette mavi-siyah seçeneğine 1,2 milyon, beyaz-altın sarısı seçeneğine ise 2,5 milyon oy verilmiş. Özetlemek gerekirse fotoğrafın gölgede çekildiğini düşünen beyinler beyaz-altın sarı (sağ üst), parlak ışıkta çekildiğini düşünen beyinler ise mavi-siyah (sağ alt) görüyor.
Dr. Laeng “Elbise” olayı için, “insanlık tarihinin en azından şu ana kadar ki en büyük deneyi olabilir” sözlerini kullanıyor.
BEYNİMİZ DAİMA KESTİRİM HALİNDE
Hem bu elbise örneğinde hem de üstteki büyüyen delik illüzyonunda beyinlerimiz geçmiş tecrübelerine bağlı olarak kimi varsayımlarda bulunuyor. Bu bağlamda evrimsel tarih de değerli bir etken.
“Dünyadan aldığımız bilgi hayli belgisiz” diyen Dr. Laeng şöyle devam ediyor: “Beyin daima varsayım moduna giriyor. En âlâ tahlili bulmak zorunda kalıyoruz diyebiliriz. Ancak birebir girdi ile alakalı birden fazla mümkünlük var.”
Büyüyen delik üzere illüzyonlar kıymetli bir tartışmayı da besliyor: Algı dediğimiz şeyin tamamı aslında bir illüzyon olabilir mi?
Dr. Purves bu soruya cevap olarak, “Algıladığımız hiçbir şey dünyanın fizikî gerçeğiyle dengeli değil. Bu gördüğümüz her şey için geçerli; bir çizgi de olabilir, renk de parlaklık da…” tabirlerini kullanıyor.
Dolayısıyla aslında kandırılmıyoruz. Bilakis, görsel illüzyonlar sayesinde gördüğümüz şeyle olan şey ortasındaki farkları ortaya koyup beynimizin gözünün nasıl çalıştığını anlıyoruz.
ZAMANA YETİŞMEYE ÇALIŞIYORUZ
Dr. Laeng buna ait hipotezlerden birini de “Beynimiz gelecekte olacakları iddia edip bize göstermeye çalışıyor” diye özetliyor.
Şöyle ki, ışık üzere bir uyaranın duyu organlarına ulaşması, oradan beynimize gönderilmesi, beynimizin bu girdiyi işlemesi ve elde ettiği bilgiyi kullanması vakit alıyor. Hasebiyle beynimiz ‘şimdi’yi algılayana kadar vakit çoktan ilerlemiş ve dünya değişmiş oluyor.
Bu açığı kapatmak isteyen beyin, şimdiyi algılayabilmek için daima olarak çok yakın geleceği öngörmeye çabalıyor.
Büyüyen delik illüzyonunu görmek bir kusur değil, bir özellik. Beynimizin bir bilinmezi, yani daima değişen dünyayı yönetme stratejisinin bir sonucu. Bu özellik muhtemelen insanlığın birinci vakitlerinde hayatta kalma eforunun bir kesimi olarak gelişti. Örneğin karanlık bir yere girme beklentisiyle göz bebeklerinin büyümesi, geleceği varsayım etmemize yarayan bir adaptasyona dönüştü.
Dr. Laeng, “Bu çok felsefi bir soru. Sahiden bir sanal gerçeklik içinde yaşıyoruz lakin bu pragmatik olarak yararlı bir sanal gerçeklik” diye konuşuyor.
Sözün özü, gördüğümüz dünya bir illüzyondan ibaret ancak bu endişelenmemizi gerektirmiyor.
Dr. Bruno Laeng’in liderlik ettiği araştırmada kullanılan görseller, Akiyoshi Kitaoka isimli Japon bilim insanına ilişkin. Osaka’da bulunan Ritsumeikan Üniversitesi’nde görsel illüzyonlar üzerine çalışmalar yapan deneysel psikolog Kitaoka, birebir vakitte illüzyona dayalı sanat yapıtları ile tanınıyor. Aşağıda Kitaoka’nın sanat yapıtlarından birkaçı yer alıyor. Kitaoka, çalışmalarından kimilerinin “anormal hareket illüzyonu” içerdiğini ve hassas bireylerde baş dönmesine ya da mide bulantısına yol açabileceğini belirtiyor.
私のウェブサイトが開設20周年を迎えました！ というか、忘れていました。
日本語 https://t.co/LjeRGIHAO4
English https://t.co/1DJIwbBa3h pic.twitter.com/ikTbuPeQjd— Akiyoshi Kitaoka (@AkiyoshiKitaoka) May 11, 2022
あくせぷてっど、らしい。 pic.twitter.com/uvePgQ5jKf
— Akiyoshi Kitaoka (@AkiyoshiKitaoka) June 6, 2022
Vertically or horizontally aligned crosses appear to tilt. pic.twitter.com/5AQOT74xcI
— Akiyoshi Kitaoka (@AkiyoshiKitaoka) June 3, 2022
