Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD) Yüksek İstişare Kurulu toplandı. TÜSİAD Yüksek İstişare Kurulu Lideri Tuncay Özilhan, kurul toplantısının açılışında yaptığı konuşmada iktisat idaresini eleştirdi.
Enflasyonda kalıcı düşüşün, üretim yapısını değiştirmeden, yalnızca para siyasetleriyle sağlanamayacağı ikazını yapan Özilhan, son vakitlerde üzerinde çok tartışılan ‘Sosyal Medya Yasası’ ile gündemde olan gerçeğe ters bilgi paylaşımı düzenlemesinin gençlerin ülkenin geleceğine inancını artıracağı konusunda kuşkuları olduğunun da altını çizdi. Özilhan’ın konuşması şöyle:
“İktidar ve muhalefetten yeni periyot için net ve somut yol haritaları bekliyoruz: Hem Türkiye’nin ikinci yüzyılına hazırlanıyoruz hem de seçim ortamına girdik. Sıkıntı bir devirden geçiyoruz. Dünyada bir periyot sona erdi. Ancak yerine geçenin ne olduğu şimdi netleşmedi. Bizden kaynaklanan belirsizlikler ile yeni dünya tertibine ait belirsizlikler iç içe geçiyor. İktidar ve muhalefetten yeni periyot için net ve somut yol haritaları bekliyoruz. Beklentimiz eski ezberlerin tekrar edilmesi değil. İçinde bulunduğumuz çetrefil durumdan nasıl düzlüğe çıkacağımızın ortaya konulması.
Ne taraf baksak öngörülemezlik ve itimat eksikliği görüyoruz: Hakikaten ne tarafa baksak her yerde belirsizlik, öngörülemezlik ve inanç eksikliği görüyoruz. Artık bildiğimiz inançlı limanları terk etmiş durumdayız. Bu yeni sularda geçmişin deneyimi kâfi olmayacak. Yeni şartlara uygun yeni tahliller bulmamız gerekiyor. Birinci olarak cevaplamamız gereken soru global mimarideki dönüşümde ülke olarak nerede duracağımız. Dünyada muazzam bir güç uğraşı yaşanıyor. ABD Avrupa ile Çin- Rusya aksları ortasında tansiyon giderek tırmanıyor. Bu tırmanışın son durağı Rusya’nın Ukrayna’yı işgali oldu. Ukrayna savaşının nasıl sonuçlanacağını bilmiyoruz fakat global mimariyi şimdiden değiştirdiğini biliyoruz.
İki bloklu bir globalleşme periyoduna girilirse dünya iktisadı yine şekillenecek: Yıllardır alışkın olduğumuz tertip, yerleşik anlayışlar, fiyat belirleme davranışları, lojistik yaklaşım değişti. Teknolojik eserlerden hammaddeye, tarım ve besin eserlerinden güce her alandaki arz zincirleri kırıldı; tedarik meseleleri yaşanıyor. Lakin bunların ötesinde, Soğuk Savaş sonrası nizam de bozuldu. Dünyada güvenlik istikrarları tekrar kurulmaya başladı. Ekonomik bahisler bir defa daha ulusal güvenlik önceliklerine tabi kılınır oldu. Bu gelişmeler sonucunda yeni bir Soğuk Savaş devrine mi girilecek? O denli ise kendimizi nasıl konumlamalıyız? Bu süreç globalleşmenin en temel özelliklerini sarsıyor. İki bloklu bir globalleşme devrine girilirse dünya iktisadı tekrar şekillenecek. Tek kutuplu bir dünyada globalleşme sayesinde süratle büyümüş olan Çin’in iki kutuplu bir dünyada başarılı olmaya devam edip etmeyeceğini bilmiyoruz.
Gelecekte globalleşmenin nasıl olacağı ülkelerin iktisat siyaseti tercihlerini şekillendirecek: Çin’in yıllardan beri devam eden gayretlerine karşın dünyadaki rezerv para üniteleri hala batı ülkelerinin para üniteleri. Piyasa fiyatlarıyla ölçüldüğünde dünya iktisadının yüzde 60’a yakınını hala batı ülkeleri üretiyor. Gelecekte globalleşmenin nasıl olacağı ülkelerin iktisat siyaseti tercihlerini şekillendirecek. Hangi ticaret bloku içinde yer alacağımız, neyi nasıl üreteceğimiz daha da değerli hale gelecek. Neyi nasıl üreteceğimize yönelik kararlarda iklim krizi ile global gayret perspektifi de belirleyici olacak.
İklim krizi ile uğraş global güç piyasasını kökten değiştirecek: Son IPCC Raporu’na nazaran global ısınmayı 1,5 derecede tutabilmek için 2050’ye kadar karbon emisyonlarını global ölçekte net sıfıra indirmek gerekiyor. Bu amacın tutturulması ekonomilerde nasıl dönüşümlere yol açacak? Bunun üretim ve ticarete tesiri ne olacak? AB’nin 2050 iklim-nötr gayesi doğrultusunda başlattığı dönüşüme Türkiye nasıl ahenk sağlayacak? Ahenk konusunda gecikme olursa ihracattaki maliyet artışının boyutlarını düzgün hesaplamak gerekiyor. İklim krizi ile uğraş global güç piyasasını kökten değiştirecek. Ukrayna krizi değişimi öne çekti. Davos toplantılarında bir bankacının söylediği üzere batı ülkeleri güç konusunda sanayi ihtilalinin yaratmış olduğu çapta bir dönüşümü dijital dönüşüm süratiyle yapmak zorunda kalırlarsa bu birebir vakitte finans kesiminde de bir ihtilal manasına gelecek. Çok geniş bir tesir alanı olacak bu gelişmeleri yakından izlemeliyiz. Bu gelişmeler Türkiye’nin Avrupa ile bağlantılarını yakından ilgilendiriyor. Ukrayna işgali öncesine kıyasla Avrupa çok daha birleşmiş durumda. Avrupa bu ortak hali yaptırımlardan kaynaklanan zorluklar nedeniyle gevşetmeyip daha sıkı bir bütünleşmeye gerçek taşıyabilirse daha demokratik ve eşitlikçi bir dünyanın temellerini de atabilir. Bu süreci çok yeterli takip etmemiz gerekiyor.
Küresel çaptaki otoriterleşme eğilimi son bulursa yeni devirde siyasetin kodları da değişir: ABD-Avrupa aksıyla Çin-Rusya aksı ortasındaki tansiyon liberal-demokrasiler ile otoriter idareler ortasındaki uğraşta de kendisini hissettiriyor. 2008 krizinden sonra liberal-demokratik rejimlerde siyasi temsil sıkıntıları ağırlaştı. ABD’de, Avrupa’da, kimi yükselen ekonomilerde sağ popülist başkanlar güç kazandı. Çin- Rusya aksının global sistemdeki yerinin güçlenmesi bu sağ popülist dalganın yerini daha otoriter bir modele bırakmasına yol açabilirdi. Lakin bu ülkelerde iktidar olan sağ popülist başkanlar şaşırtan olmayan bir formda seçmenlerin beklentilerini karşılayamadılar ve bu dalga kısmen geri çekilmeye başladı. Bu süreç hızlanır ve global çaptaki otoriterleşme eğilimi son bulursa yeni periyotta siyasetin kodları da değişir. Bu süreci de yakından izlemeliyiz.
Son periyotta piyasa müdahaleleri çok ağırlaştı: Evvel 2008 krizi, akabinde pandemi, artık de Ukrayna’nın işgali, devlet ve piyasa ortasındaki istikrarın yine düşünülmesi gerektiğini gösterdi. Ülkemizde ise çok daha farklı bir süreçten geçiyoruz. Özgür piyasa modeli demeyi sürdürmemize karşın son devirde piyasa müdahaleleri çok ağırlaştı. Modelle uyuşmayan uygulamalar meçhullüğü arttırıyor; öngörü zahmeti yaratıyor.
Enflasyonun yükselme eğilimine girmesi, gelir adaletsizliğini daha da bozacak: Devlet ve piyasa ortasındaki istikrar, gelir dağılımı açısından büyük ehemmiyet taşıyor. Piyasa düzeneğinin çözemediği gelir adaletsizliği sorunu dünyada sağ popülist dalganın yükselmesi, mülteci akını, yetersiz refah artışı, orta sınıfın erimesi üzere meselelerle iç içe geçti. Enflasyonun yükselme eğilimine girmesi, gelir adaletsizliğini daha da bozacak. Gelir dağılımının güzelleştirilmesi için kapsamlı ve sonuç alıcı bir siyasete muhtaçlık var. Bu en temel belirsizlik noktalarının yanında daha yeni olanlar da var. İktisat siyasetlerini bunları dikkate almadan belirlemek olmaz. Bunların başında besin krizi geliyor.
Savaş besin fiyatlarında şiddetli artışlara yol açtı: Salgınlar, savaşlar, etraf, ekonomik krizler derken artık bir de besin krizi ile karşı karşıyayız. Dünya buğday ve arpa ticaretinin neredeyse yüzde 30’unu Rusya ve Ukrayna yapıyor. Ayçiçek yağında bu oran yüzde 55. Ayrıyeten Rusya dünyanın en kıymetli gübre ihracatçılarından biri. Savaş besin fiyatlarında şiddetli artışlara yol açtı. Savaşının uzaması ithalata bağımlı ülkelerde besin unsurları teminini zorlaştıracak. Bu süreçte besin krizinin toplumsal tansiyonları tetiklemesi dünyadaki istikrarsızlığı artıracak. Besin fiyatlarındaki artış ülkemizi de etkiliyor. Fiyat denetimleri ve ithalat üzere prosedürlerin besin fiyatlarında kalıcı düşüş sağlayamadığını geçmiş deneyimlerden biliyoruz.
Türkiye’nin yeni bir tarım siyasetine muhtaçlığı var: Türkiye’nin besin fiyatlarındaki artışı önlemek ve tarım ve besindeki muazzam potansiyelini hayata geçirmek için yeni bir tarım siyasetine gereksinimi var. Pandemiyle birlikte gündeme gelen bir öteki husus global tedarik zincirlerinin yine ele alınması sorunu oldu. Tedarik zincirleri belirli kalite ve standartta eserlerin en ucuza sağlamasına öncelik veriyordu. Fakat bu yaklaşımın besin ve kritik girdiler açısından çok önemli riskler barındırdığı pandemiyle birlikte ortaya çıktı. Kapanmalar Çin’de hala yer yer devam ediyor ve bu nedenle tedarik zincirlerinde aksamalar tam olarak giderilemiyor. Bu deneyim birçok şirketi girdi temininde en ucuz fiyat yerine tedarikçiyi çeşitlendirme ve yakın coğrafyalara öncelik vermeye yöneltti. Ukrayna’nın işgali, tedarik önceliklerinin bir sefer daha gözden geçirilmesini gündeme getirdi.
Türkiye’nin cari açığını azaltmak için üretim yapısını ve dış bağlarını düzeltmesi gerektiriyor: Tüketim eserleri talebi yerini hizmet talebindeki artışa bıraktı. Bu eğilimin ne kadar kalıcı olacağı Türkiye açısından çok kıymetli. TL’deki kıymet kaybı nedeniyle Türkiye’nin mamul mal ihracatında sağlayabileceği rekabet gücü, dünya ticaretinin hizmetlere ve hatta dijital olarak teslim edilen hizmetlere hakikat kaydığı bir dünyada ne kadar sürdürülebilir olacak? Sonuç olarak, tüketici talebinin yapısından tedarik zincirlerine, iklim kriziyle gayretten iki bloklu globalleşmeye, dünyadaki birçok gelişme Türkiye’nin ihracat atağını sürdürebilmek ve cari açığı azaltmak için kesinlikle üretim yapısını ve dış münasebetlerini global ticaretteki değişimlere nazaran şekillendirmesini gerektiriyor.
TL’nin kıymet kaybı ve enflasyon meseleleri ağırlaşabilir: Dünyadaki yeni bir öteki sorun ise artan enflasyon. Enflasyonun bütün ekonomik problemlerin başı olması nedeniyle pek çok merkez bankası enflasyon artışının önüne geçmek için sıkılaşma siyasetleri uyguluyor. Günümüzde ülkelerin ekonomileri iç içe olduğu için ABD’nin faiz oranlarını artırması tüm öteki ülkeleri etkiliyor. Doların bedel kazanması TL’nin kıymet kaybetmesi manasına geliyor. Dünyadaki fonların daha yüksek getiri sunan ülkelere kayması Türkiye’nin finansman muhtaçlığını zorlaştırıyor. Küresel taraf aleyhimize seyrederken, içeride uyguladığımız iktisadi siyasetlerle bir arada ülke risk primi yükseliyor. Sıkı para siyasetleri ile gelişmiş ülkelerin yavaşlaması Türkiye’nin ihracatını kısıtlayarak cari açık, TL’nin bedel kaybı ve enflasyon sıkıntılarını ağırlaştırabilir. İktisat siyasetleri bu gelişmelere uyumlu olmalı.
Belirsizlikler ve geleceğe ait kestirim yapmayı zorlaştıran sıkıntılar var: Türkiye ikinci yüzyılına, global mimarideki bu belirsizlikler altında giriyor. Global güç çabası, iklim krizi ile uğraş, dijitalleşme, üretim yapısı üzere üstte sıraladığım alanlarda yapacağımız tercihler önümüzdeki periyodu şekillendirecek. Batı ittifakındaki konsolidasyon, sağ popülist dalgadaki erime, otoriter rejimlerdeki güç kaybı, tedarik zincirlerinin ortak kıymetleri paylaşan ülkelere kaydırılması üzere yönelimler karşısında tercihlerimizi netleştirmeliyiz. Pazarlıkçı dış siyaset karşısında bedeller ve prensipler üzerinden yürütülecek bir dış siyasetten hangisinin yeni periyodun dünya nizamı açısından daha uygun olacağını değerlendirmeliyiz. Müttefiklerle bağlarda meçhullüğü, öngörülemezliği ve karşılıklı güvensizliği ortadan kaldırmanın sağlayacağı uzun vadeli avantajları kısa vadeli pazarlıkların taktik getirileriyle karşılaştırmalıyız. Global meselelere ilaveten bir de ülke olarak bizim karşı karşıya olduğumuz belirsizlikler ve geleceğe ait kestirim yapmayı, öngörüde bulunmayı zorlaştıran problemler var. Üstelik bunların bir kısmı kolay, risksiz, maliyetsiz bir tahlili olmayan, hasebiyle etraflıca kıymetlendirilmesi gereken sıkıntılar.
Enflasyondaki artış, daha evvelki devirlerle karşılaştırılamayacak kadar süratli: Türk lirasındaki bedel kaybının ve enflasyonun ulaştığı düzeylerde, faiz oranlarıyla enflasyon ortasındaki makasın geldiği bu noktada istikrarlı bir iktisada nasıl geçileceği sorusu da yanıt bekliyor. Enflasyondaki artış, daha evvelki enflasyonist periyotlarla karşılaştırılamayacak kadar süratli. Bu süreç nispî fiyat yapısını bozuyor. Firmalar nasıl fiyatlama yapacaklarını bilemez hale geliyor. Tüketicilerin de fiyatlar konusunda algısı bozulmuş durumda. Kaynak tahsisi ülküden uzaklaşıyor. Enflasyon halkın satın alma gücünü eritiyor. Fiyatların toplam gelir içindeki hissesi geriliyor. Kendi hesabına çalışanların ve ücretlilerin gelirlerindeki gerilemenin nasıl düzeltileceği toplumsal barış açısından sorulması ve karşılıklandırılması gereken öbür bir soru.
Enflasyon sarmalı topluma çok yüksek bir bedel ödetir: İktisattaki en büyük öncelik enflasyonun denetimden çıkmasını önlemek ve akabinde kalıcı bir düşüş sağlamak olmalı. Aksi halde, Türkiye’nin geçmişinde olduğu üzere bir enflasyon sarmalına girmesi topluma çok yüksek bir bedel ödetir. Meseleleri çözmek yerine bir müddet için hafifletmek istikametinde atılan adımlar geri teper. Ekonomik sıkıntılar sık sık değiştirilen düzenlemelerle çözülmez. Tam bilakis, sık sık değiştirilen düzenlemeler ve piyasanın işleyişine yapılan müdahaleler karar alma ufkunu daraltır ve ekonomiyi daha da bozar. Dengesizlikler tırmanmaya devam eder ve denetim elden kaçarsa uzun yıllar büyük bedeller ödemeyi gerektiren bir sonuç kaçınılmaz olur. Buna fırsat tanımadan, ekonomiyi istikrarlı ve sürdürülebilir bir raya oturtacak siyasetler için uzmanların, teknisyenlerin, akademisyenlerin tekliflerine kulak vermek gerekiyor. Toplumsal uzlaşma ile alınmayan kararlar istenilen sonuçları üretmez.
Enflasyonda kalıcı düşüş yalnızca para siyasetleriyle sağlanamaz: Hiç elbet enflasyonda kalıcı bir düşüş üretim yapısını değiştirmeden yalnızca para siyasetleriyle sağlanamaz. Fiyat istikrarı çok yeterli bir planlamayla, kıt kaynakları istihdam yaratan, ihracat talihi olan dallarda kıymetlendirerek, israfı önleyerek, yatırımları verimlilik artışı sağlayacak projelere yönlendirerek, kamu açığını sınırlayarak, tasarrufu teşvik ederek, cari açığı daraltarak, TL üzerindeki baskıyı azaltarak, ülke risk primini düşürerek sağlanır.
Yatırımların hızlanması yalnızca düşük faiz siyaseti ile sağlanamaz: Türkiye temel altyapı yatırımlarını yaptı. Altyapı yatırımlarının dönüşü uzun mühlet alıyor. Bundan sonra kaynak planlamasında dijital altyapı, sanayi ve tarımda katma pahası artırma ve yeni teknoloji alanlarının gelişimi hedeflenmeli. Yatırımların hızlanması ve hakikat alanlara yönelmesi yalnızca düşük faiz siyaseti ile sağlanamaz. Hukuk sisteminin adil ve faal çalışması da gerekir. Hukukun üstünlüğü ve yargı bağımsızlığı konusunda kuşku olursa yatırımlar için risk primi gereksiz biçimde yükselir. Belirsizlik, öngörülemezlik ve kendini inançta hissetmemek yalnızca iktisat açısından değil toplumsal hayat açısından da olumsuzluk yaratır. Bunun bir sonucu gençlerin ülkeyi terk etmesi. Evvel en yeterli eğitimli, yabancı lisan bilen, dijital çağa uygun maharetlere sahip gençler ülkeden ayrılmaya başladılar. Artık farklı eğitim ve marifet düzeylerinden gençler de talihlerini öteki ülkelerde aramanın arayışına düştüler. İktidardan ve muhalefetten karşılık beklediğimiz bir soru da gençlerimizin geleceğe itimatla bakmalarının nasıl sağlanacağı.
Sosyal medya yasası vilayet ilgili kuşkularımız var: Son vakitlerde üzerinde çok tartışma yapılan Toplumsal Medya Yasası ile gündemde olan gerçeğe karşıt bilgi paylaşımı düzenlemesinin gençlerin ülkenin geleceğine inancını artıracağı konusunda kuşkularımız var. Tam bilakis, bu düzenleme tabir özgürlüğünün sonlandırılması kaygılarına yol açarak güvensizlik hissini derinleştirebilir.
Siyasetçilerden gereksiz tartışmalar yerine problemlere yapan tahliller önermelerini bekliyoruz: Türkiye’nin ikinci yüzyılına ve seçimlere, burada başlıcalarına değindiğim birçok değerli tartışma başlığı altında gidiyoruz. İktidardan ve muhalefetten beklentimiz bu somut tartışma başlıklarına ait perspektiflerini ortaya koymaları. Siyasetçilerden gereksiz tartışmalarla tansiyonu yükseltmek yerine ülkemizin birlik beraberliğini dikkate alarak yakıcı sıkıntılara yapan tahliller önermelerini bekliyoruz. Belirsizlik, verilen yanıtların tatminkâr olması ve uygulamanın doğruluğu ve sürekliliğiyle ortadan kalkacak. Ortak gelecek vizyonunda buluşabildiğimiz oranda geleceği öngörebilmek mümkün olacak. Geleceği öngörebildikçe kendimizi inançta hissedeceğiz. Kendimizi inançta hissettikçe daha hoş bir geleceği inşa edebileceğiz.”
Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD) Yüksek İstişare Kurulu toplandı. TÜSİAD Yüksek İstişare Kurulu Lideri Tuncay Özilhan, kurul toplantısının açılışında yaptığı konuşmada iktisat idaresini eleştirdi.
Enflasyonda kalıcı düşüşün, üretim yapısını değiştirmeden, yalnızca para siyasetleriyle sağlanamayacağı ikazını yapan Özilhan, son vakitlerde üzerinde çok tartışılan ‘Sosyal Medya Yasası’ ile gündemde olan gerçeğe ters bilgi paylaşımı düzenlemesinin gençlerin ülkenin geleceğine inancını artıracağı konusunda kuşkuları olduğunun da altını çizdi. Özilhan’ın konuşması şöyle:
“İktidar ve muhalefetten yeni periyot için net ve somut yol haritaları bekliyoruz: Hem Türkiye’nin ikinci yüzyılına hazırlanıyoruz hem de seçim ortamına girdik. Sıkıntı bir devirden geçiyoruz. Dünyada bir periyot sona erdi. Ancak yerine geçenin ne olduğu şimdi netleşmedi. Bizden kaynaklanan belirsizlikler ile yeni dünya tertibine ait belirsizlikler iç içe geçiyor. İktidar ve muhalefetten yeni periyot için net ve somut yol haritaları bekliyoruz. Beklentimiz eski ezberlerin tekrar edilmesi değil. İçinde bulunduğumuz çetrefil durumdan nasıl düzlüğe çıkacağımızın ortaya konulması.
Ne taraf baksak öngörülemezlik ve itimat eksikliği görüyoruz: Hakikaten ne tarafa baksak her yerde belirsizlik, öngörülemezlik ve inanç eksikliği görüyoruz. Artık bildiğimiz inançlı limanları terk etmiş durumdayız. Bu yeni sularda geçmişin deneyimi kâfi olmayacak. Yeni şartlara uygun yeni tahliller bulmamız gerekiyor. Birinci olarak cevaplamamız gereken soru global mimarideki dönüşümde ülke olarak nerede duracağımız. Dünyada muazzam bir güç uğraşı yaşanıyor. ABD Avrupa ile Çin- Rusya aksları ortasında tansiyon giderek tırmanıyor. Bu tırmanışın son durağı Rusya’nın Ukrayna’yı işgali oldu. Ukrayna savaşının nasıl sonuçlanacağını bilmiyoruz fakat global mimariyi şimdiden değiştirdiğini biliyoruz.
İki bloklu bir globalleşme periyoduna girilirse dünya iktisadı yine şekillenecek: Yıllardır alışkın olduğumuz tertip, yerleşik anlayışlar, fiyat belirleme davranışları, lojistik yaklaşım değişti. Teknolojik eserlerden hammaddeye, tarım ve besin eserlerinden güce her alandaki arz zincirleri kırıldı; tedarik meseleleri yaşanıyor. Lakin bunların ötesinde, Soğuk Savaş sonrası nizam de bozuldu. Dünyada güvenlik istikrarları tekrar kurulmaya başladı. Ekonomik bahisler bir defa daha ulusal güvenlik önceliklerine tabi kılınır oldu. Bu gelişmeler sonucunda yeni bir Soğuk Savaş devrine mi girilecek? O denli ise kendimizi nasıl konumlamalıyız? Bu süreç globalleşmenin en temel özelliklerini sarsıyor. İki bloklu bir globalleşme devrine girilirse dünya iktisadı tekrar şekillenecek. Tek kutuplu bir dünyada globalleşme sayesinde süratle büyümüş olan Çin’in iki kutuplu bir dünyada başarılı olmaya devam edip etmeyeceğini bilmiyoruz.
Gelecekte globalleşmenin nasıl olacağı ülkelerin iktisat siyaseti tercihlerini şekillendirecek: Çin’in yıllardan beri devam eden gayretlerine karşın dünyadaki rezerv para üniteleri hala batı ülkelerinin para üniteleri. Piyasa fiyatlarıyla ölçüldüğünde dünya iktisadının yüzde 60’a yakınını hala batı ülkeleri üretiyor. Gelecekte globalleşmenin nasıl olacağı ülkelerin iktisat siyaseti tercihlerini şekillendirecek. Hangi ticaret bloku içinde yer alacağımız, neyi nasıl üreteceğimiz daha da değerli hale gelecek. Neyi nasıl üreteceğimize yönelik kararlarda iklim krizi ile global gayret perspektifi de belirleyici olacak.
İklim krizi ile uğraş global güç piyasasını kökten değiştirecek: Son IPCC Raporu’na nazaran global ısınmayı 1,5 derecede tutabilmek için 2050’ye kadar karbon emisyonlarını global ölçekte net sıfıra indirmek gerekiyor. Bu amacın tutturulması ekonomilerde nasıl dönüşümlere yol açacak? Bunun üretim ve ticarete tesiri ne olacak? AB’nin 2050 iklim-nötr gayesi doğrultusunda başlattığı dönüşüme Türkiye nasıl ahenk sağlayacak? Ahenk konusunda gecikme olursa ihracattaki maliyet artışının boyutlarını düzgün hesaplamak gerekiyor. İklim krizi ile uğraş global güç piyasasını kökten değiştirecek. Ukrayna krizi değişimi öne çekti. Davos toplantılarında bir bankacının söylediği üzere batı ülkeleri güç konusunda sanayi ihtilalinin yaratmış olduğu çapta bir dönüşümü dijital dönüşüm süratiyle yapmak zorunda kalırlarsa bu birebir vakitte finans kesiminde de bir ihtilal manasına gelecek. Çok geniş bir tesir alanı olacak bu gelişmeleri yakından izlemeliyiz. Bu gelişmeler Türkiye’nin Avrupa ile bağlantılarını yakından ilgilendiriyor. Ukrayna işgali öncesine kıyasla Avrupa çok daha birleşmiş durumda. Avrupa bu ortak hali yaptırımlardan kaynaklanan zorluklar nedeniyle gevşetmeyip daha sıkı bir bütünleşmeye gerçek taşıyabilirse daha demokratik ve eşitlikçi bir dünyanın temellerini de atabilir. Bu süreci çok yeterli takip etmemiz gerekiyor.
Küresel çaptaki otoriterleşme eğilimi son bulursa yeni devirde siyasetin kodları da değişir: ABD-Avrupa aksıyla Çin-Rusya aksı ortasındaki tansiyon liberal-demokrasiler ile otoriter idareler ortasındaki uğraşta de kendisini hissettiriyor. 2008 krizinden sonra liberal-demokratik rejimlerde siyasi temsil sıkıntıları ağırlaştı. ABD’de, Avrupa’da, kimi yükselen ekonomilerde sağ popülist başkanlar güç kazandı. Çin- Rusya aksının global sistemdeki yerinin güçlenmesi bu sağ popülist dalganın yerini daha otoriter bir modele bırakmasına yol açabilirdi. Lakin bu ülkelerde iktidar olan sağ popülist başkanlar şaşırtan olmayan bir formda seçmenlerin beklentilerini karşılayamadılar ve bu dalga kısmen geri çekilmeye başladı. Bu süreç hızlanır ve global çaptaki otoriterleşme eğilimi son bulursa yeni periyotta siyasetin kodları da değişir. Bu süreci de yakından izlemeliyiz.
Son periyotta piyasa müdahaleleri çok ağırlaştı: Evvel 2008 krizi, akabinde pandemi, artık de Ukrayna’nın işgali, devlet ve piyasa ortasındaki istikrarın yine düşünülmesi gerektiğini gösterdi. Ülkemizde ise çok daha farklı bir süreçten geçiyoruz. Özgür piyasa modeli demeyi sürdürmemize karşın son devirde piyasa müdahaleleri çok ağırlaştı. Modelle uyuşmayan uygulamalar meçhullüğü arttırıyor; öngörü zahmeti yaratıyor.
Enflasyonun yükselme eğilimine girmesi, gelir adaletsizliğini daha da bozacak: Devlet ve piyasa ortasındaki istikrar, gelir dağılımı açısından büyük ehemmiyet taşıyor. Piyasa düzeneğinin çözemediği gelir adaletsizliği sorunu dünyada sağ popülist dalganın yükselmesi, mülteci akını, yetersiz refah artışı, orta sınıfın erimesi üzere meselelerle iç içe geçti. Enflasyonun yükselme eğilimine girmesi, gelir adaletsizliğini daha da bozacak. Gelir dağılımının güzelleştirilmesi için kapsamlı ve sonuç alıcı bir siyasete muhtaçlık var. Bu en temel belirsizlik noktalarının yanında daha yeni olanlar da var. İktisat siyasetlerini bunları dikkate almadan belirlemek olmaz. Bunların başında besin krizi geliyor.
Savaş besin fiyatlarında şiddetli artışlara yol açtı: Salgınlar, savaşlar, etraf, ekonomik krizler derken artık bir de besin krizi ile karşı karşıyayız. Dünya buğday ve arpa ticaretinin neredeyse yüzde 30’unu Rusya ve Ukrayna yapıyor. Ayçiçek yağında bu oran yüzde 55. Ayrıyeten Rusya dünyanın en kıymetli gübre ihracatçılarından biri. Savaş besin fiyatlarında şiddetli artışlara yol açtı. Savaşının uzaması ithalata bağımlı ülkelerde besin unsurları teminini zorlaştıracak. Bu süreçte besin krizinin toplumsal tansiyonları tetiklemesi dünyadaki istikrarsızlığı artıracak. Besin fiyatlarındaki artış ülkemizi de etkiliyor. Fiyat denetimleri ve ithalat üzere prosedürlerin besin fiyatlarında kalıcı düşüş sağlayamadığını geçmiş deneyimlerden biliyoruz.
Türkiye’nin yeni bir tarım siyasetine muhtaçlığı var: Türkiye’nin besin fiyatlarındaki artışı önlemek ve tarım ve besindeki muazzam potansiyelini hayata geçirmek için yeni bir tarım siyasetine gereksinimi var. Pandemiyle birlikte gündeme gelen bir öteki husus global tedarik zincirlerinin yine ele alınması sorunu oldu. Tedarik zincirleri belirli kalite ve standartta eserlerin en ucuza sağlamasına öncelik veriyordu. Fakat bu yaklaşımın besin ve kritik girdiler açısından çok önemli riskler barındırdığı pandemiyle birlikte ortaya çıktı. Kapanmalar Çin’de hala yer yer devam ediyor ve bu nedenle tedarik zincirlerinde aksamalar tam olarak giderilemiyor. Bu deneyim birçok şirketi girdi temininde en ucuz fiyat yerine tedarikçiyi çeşitlendirme ve yakın coğrafyalara öncelik vermeye yöneltti. Ukrayna’nın işgali, tedarik önceliklerinin bir sefer daha gözden geçirilmesini gündeme getirdi.
Türkiye’nin cari açığını azaltmak için üretim yapısını ve dış bağlarını düzeltmesi gerektiriyor: Tüketim eserleri talebi yerini hizmet talebindeki artışa bıraktı. Bu eğilimin ne kadar kalıcı olacağı Türkiye açısından çok kıymetli. TL’deki kıymet kaybı nedeniyle Türkiye’nin mamul mal ihracatında sağlayabileceği rekabet gücü, dünya ticaretinin hizmetlere ve hatta dijital olarak teslim edilen hizmetlere hakikat kaydığı bir dünyada ne kadar sürdürülebilir olacak? Sonuç olarak, tüketici talebinin yapısından tedarik zincirlerine, iklim kriziyle gayretten iki bloklu globalleşmeye, dünyadaki birçok gelişme Türkiye’nin ihracat atağını sürdürebilmek ve cari açığı azaltmak için kesinlikle üretim yapısını ve dış münasebetlerini global ticaretteki değişimlere nazaran şekillendirmesini gerektiriyor.
TL’nin kıymet kaybı ve enflasyon meseleleri ağırlaşabilir: Dünyadaki yeni bir öteki sorun ise artan enflasyon. Enflasyonun bütün ekonomik problemlerin başı olması nedeniyle pek çok merkez bankası enflasyon artışının önüne geçmek için sıkılaşma siyasetleri uyguluyor. Günümüzde ülkelerin ekonomileri iç içe olduğu için ABD’nin faiz oranlarını artırması tüm öteki ülkeleri etkiliyor. Doların bedel kazanması TL’nin kıymet kaybetmesi manasına geliyor. Dünyadaki fonların daha yüksek getiri sunan ülkelere kayması Türkiye’nin finansman muhtaçlığını zorlaştırıyor. Küresel taraf aleyhimize seyrederken, içeride uyguladığımız iktisadi siyasetlerle bir arada ülke risk primi yükseliyor. Sıkı para siyasetleri ile gelişmiş ülkelerin yavaşlaması Türkiye’nin ihracatını kısıtlayarak cari açık, TL’nin bedel kaybı ve enflasyon sıkıntılarını ağırlaştırabilir. İktisat siyasetleri bu gelişmelere uyumlu olmalı.
Belirsizlikler ve geleceğe ait kestirim yapmayı zorlaştıran sıkıntılar var: Türkiye ikinci yüzyılına, global mimarideki bu belirsizlikler altında giriyor. Global güç çabası, iklim krizi ile uğraş, dijitalleşme, üretim yapısı üzere üstte sıraladığım alanlarda yapacağımız tercihler önümüzdeki periyodu şekillendirecek. Batı ittifakındaki konsolidasyon, sağ popülist dalgadaki erime, otoriter rejimlerdeki güç kaybı, tedarik zincirlerinin ortak kıymetleri paylaşan ülkelere kaydırılması üzere yönelimler karşısında tercihlerimizi netleştirmeliyiz. Pazarlıkçı dış siyaset karşısında bedeller ve prensipler üzerinden yürütülecek bir dış siyasetten hangisinin yeni periyodun dünya nizamı açısından daha uygun olacağını değerlendirmeliyiz. Müttefiklerle bağlarda meçhullüğü, öngörülemezliği ve karşılıklı güvensizliği ortadan kaldırmanın sağlayacağı uzun vadeli avantajları kısa vadeli pazarlıkların taktik getirileriyle karşılaştırmalıyız. Global meselelere ilaveten bir de ülke olarak bizim karşı karşıya olduğumuz belirsizlikler ve geleceğe ait kestirim yapmayı, öngörüde bulunmayı zorlaştıran problemler var. Üstelik bunların bir kısmı kolay, risksiz, maliyetsiz bir tahlili olmayan, hasebiyle etraflıca kıymetlendirilmesi gereken sıkıntılar.
Enflasyondaki artış, daha evvelki devirlerle karşılaştırılamayacak kadar süratli: Türk lirasındaki bedel kaybının ve enflasyonun ulaştığı düzeylerde, faiz oranlarıyla enflasyon ortasındaki makasın geldiği bu noktada istikrarlı bir iktisada nasıl geçileceği sorusu da yanıt bekliyor. Enflasyondaki artış, daha evvelki enflasyonist periyotlarla karşılaştırılamayacak kadar süratli. Bu süreç nispî fiyat yapısını bozuyor. Firmalar nasıl fiyatlama yapacaklarını bilemez hale geliyor. Tüketicilerin de fiyatlar konusunda algısı bozulmuş durumda. Kaynak tahsisi ülküden uzaklaşıyor. Enflasyon halkın satın alma gücünü eritiyor. Fiyatların toplam gelir içindeki hissesi geriliyor. Kendi hesabına çalışanların ve ücretlilerin gelirlerindeki gerilemenin nasıl düzeltileceği toplumsal barış açısından sorulması ve karşılıklandırılması gereken öbür bir soru.
Enflasyon sarmalı topluma çok yüksek bir bedel ödetir: İktisattaki en büyük öncelik enflasyonun denetimden çıkmasını önlemek ve akabinde kalıcı bir düşüş sağlamak olmalı. Aksi halde, Türkiye’nin geçmişinde olduğu üzere bir enflasyon sarmalına girmesi topluma çok yüksek bir bedel ödetir. Meseleleri çözmek yerine bir müddet için hafifletmek istikametinde atılan adımlar geri teper. Ekonomik sıkıntılar sık sık değiştirilen düzenlemelerle çözülmez. Tam bilakis, sık sık değiştirilen düzenlemeler ve piyasanın işleyişine yapılan müdahaleler karar alma ufkunu daraltır ve ekonomiyi daha da bozar. Dengesizlikler tırmanmaya devam eder ve denetim elden kaçarsa uzun yıllar büyük bedeller ödemeyi gerektiren bir sonuç kaçınılmaz olur. Buna fırsat tanımadan, ekonomiyi istikrarlı ve sürdürülebilir bir raya oturtacak siyasetler için uzmanların, teknisyenlerin, akademisyenlerin tekliflerine kulak vermek gerekiyor. Toplumsal uzlaşma ile alınmayan kararlar istenilen sonuçları üretmez.
Enflasyonda kalıcı düşüş yalnızca para siyasetleriyle sağlanamaz: Hiç elbet enflasyonda kalıcı bir düşüş üretim yapısını değiştirmeden yalnızca para siyasetleriyle sağlanamaz. Fiyat istikrarı çok yeterli bir planlamayla, kıt kaynakları istihdam yaratan, ihracat talihi olan dallarda kıymetlendirerek, israfı önleyerek, yatırımları verimlilik artışı sağlayacak projelere yönlendirerek, kamu açığını sınırlayarak, tasarrufu teşvik ederek, cari açığı daraltarak, TL üzerindeki baskıyı azaltarak, ülke risk primini düşürerek sağlanır.
Yatırımların hızlanması yalnızca düşük faiz siyaseti ile sağlanamaz: Türkiye temel altyapı yatırımlarını yaptı. Altyapı yatırımlarının dönüşü uzun mühlet alıyor. Bundan sonra kaynak planlamasında dijital altyapı, sanayi ve tarımda katma pahası artırma ve yeni teknoloji alanlarının gelişimi hedeflenmeli. Yatırımların hızlanması ve hakikat alanlara yönelmesi yalnızca düşük faiz siyaseti ile sağlanamaz. Hukuk sisteminin adil ve faal çalışması da gerekir. Hukukun üstünlüğü ve yargı bağımsızlığı konusunda kuşku olursa yatırımlar için risk primi gereksiz biçimde yükselir. Belirsizlik, öngörülemezlik ve kendini inançta hissetmemek yalnızca iktisat açısından değil toplumsal hayat açısından da olumsuzluk yaratır. Bunun bir sonucu gençlerin ülkeyi terk etmesi. Evvel en yeterli eğitimli, yabancı lisan bilen, dijital çağa uygun maharetlere sahip gençler ülkeden ayrılmaya başladılar. Artık farklı eğitim ve marifet düzeylerinden gençler de talihlerini öteki ülkelerde aramanın arayışına düştüler. İktidardan ve muhalefetten karşılık beklediğimiz bir soru da gençlerimizin geleceğe itimatla bakmalarının nasıl sağlanacağı.
Sosyal medya yasası vilayet ilgili kuşkularımız var: Son vakitlerde üzerinde çok tartışma yapılan Toplumsal Medya Yasası ile gündemde olan gerçeğe karşıt bilgi paylaşımı düzenlemesinin gençlerin ülkenin geleceğine inancını artıracağı konusunda kuşkularımız var. Tam bilakis, bu düzenleme tabir özgürlüğünün sonlandırılması kaygılarına yol açarak güvensizlik hissini derinleştirebilir.
Siyasetçilerden gereksiz tartışmalar yerine problemlere yapan tahliller önermelerini bekliyoruz: Türkiye’nin ikinci yüzyılına ve seçimlere, burada başlıcalarına değindiğim birçok değerli tartışma başlığı altında gidiyoruz. İktidardan ve muhalefetten beklentimiz bu somut tartışma başlıklarına ait perspektiflerini ortaya koymaları. Siyasetçilerden gereksiz tartışmalarla tansiyonu yükseltmek yerine ülkemizin birlik beraberliğini dikkate alarak yakıcı sıkıntılara yapan tahliller önermelerini bekliyoruz. Belirsizlik, verilen yanıtların tatminkâr olması ve uygulamanın doğruluğu ve sürekliliğiyle ortadan kalkacak. Ortak gelecek vizyonunda buluşabildiğimiz oranda geleceği öngörebilmek mümkün olacak. Geleceği öngörebildikçe kendimizi inançta hissedeceğiz. Kendimizi inançta hissettikçe daha hoş bir geleceği inşa edebileceğiz.”
