Zamanı durduran o büyük acının üzerinden tam 50 yıl geçti… Bir fotoğraf bir savaşı bitirebilir mi?

Yıllardan 1972, aylardan Haziran… Vietnam’ın güneyinde Trang Bang isminde ufacık bir köy. Farklı yaşlarda dört-beş tane çocuk. Tahminen kardeşler, tahminen de kuzen… Büyükleri onları etraflarında yaşanan dehşetten mümkün olduğunca uzak tutmaya çalışıyor. Karınları tok, keyifleri yerinde. Kahkahalar içinde ip atlıyorlar, kovalamaca oynuyorlar.

Sonra bir gümbürtü… Kulakları sağır edecek kadar kuvvetli bir uçak sesi… Bir an sonra sesin kaynağı da görünüyor; alçaktan uçan kocaman bir savaş uçağı. Ve akabinde gelen patlamalar, koyu duman ve dayanılmaz bir acı…

Kim Phuc Phan Thi’nin 8 Haziran 1972 gününe ait hatırladıkları bu formda. Kim Phuc o sırada 9 yaşındaydı, bir tapınağın avlusunda sevinç içinde oynayan çocuklardan biriydi. Ve o gürültücü savaş uçağı Kim Phuc’un hayatını bir daha asla eskisi üzere olmayacak biçimde değiştirdi.

Geçtiğimiz günlerde New York Times için kaleme aldığı yazısında, “Ne kadar süratli koşarsanız koşun, napalm bedeninize yapışır, müthiş yanıklara ve bir ömür uzunluğu sürecek acılara neden olur” diyen Kim Phuc şöyle devam etti:

“Koştuğumu ve ‘Çok sıcak, çok sıcak!’ diye çığlıklar attığımı hatırlamıyorum. Lakin çekilen görüntü imajlarına ve diğerlerinin hatırladıklarına bakılırsa, bunları yapmışım.”

Peki sonra?

“Muhtemelen o gün çekilmiş fotoğrafımı görmüşsünüzdür. Acı içinde çığlık atan kolları iki yana açılmış çırılçıplak bir çocuk. Associated Press haber ajansı için çalışan Güney Vietnamlı fotoğrafçı Nick Ut’un çektiği o fotoğraf dünyanın dört bir yanında gazetelerin birinci sayfalarında kullanıldı, Pulitzer Ödülü’ne layık görüldü ve vakitle Vietnam Savaşı’nın en ünlü karelerinden biri haline geldi.”

Nick Ut’un fotoğrafı 13 Haziran 1972 tarihli Hürriyet’in birinci sayfasında bu formda yer aldı. Fotoğraf altında, “Ortadaki küçük kız çocuğu napalm etkisiyle tutuşan elbiselerini yırtarak çıkarmış ve sırtı yanık içinde dehşetten ve acıdan ağlayarak kaçmaya çalışıyor” deniyordu.

* * * * *

Nick Ut (ya da Vietnamca ismiyle Huynh Cong Ut) için fotomuhabirlik bir aile mesleğiydi. Ağabeyi Huynh Thanh My de onun üzere Associated Press’te çalışmıştı. Mesleğin en büyüklerinden Horst Faas tarafından yetiştirilen My, küçük kardeşine fotoğraf makinesinin nasıl kullanılacağını öğreten kişiydi. Alanda misyon yaptığı sırada bir çatışmada vurulup ölmeden evvel kardeşine, “Umarım bir gün savaşı durduran bir fotoğrafın olur” demişti.

Faas, Nick Ut’un ağabeyinin müsaadeden gitme fikrine şiddetle karşıydı. “Ben bir daha anneni arayıp ‘İkinci oğlunuzu da kaybettik’ diyemem” diyordu ancak Ut karşı karşıya olduğu riskin farkındaydı ve seçimini yapmıştı bir kez…

7 Haziran günü, Saygon’un 50 kilometre kadar kuzeybatısında bulunan Trang Bang köyünde çatışmalar yaşandığını duydu Ut. Sonrasını Washington Post için kaleme aldığı satırlarında şöyle anlattı:

“Ertesi sabah Trang Bang’e yaptığım seyahate dair hala çok net manzaralar var hafızamda. Yol kenarında yatan cesetler ve bölgeden kaçan yüzlerce mülteci gördüm. Nihayet günler süren hava taarruzları sonucu harap olmuş bir köye ulaştım. Köyün sakinleri daima çatışmalardan o kadar bıkmıştı ki konutlarını terk edip sokaklarda, köprü altlarında, bulabildikleri sakin nokta neresi varsa orada yaşamaya başlamışlardı.

“Öğlen olduğu sırada, gereksinimim olan fotoğrafları çektiğimi düşünüyordum. Oradan ayrılmaya hazırlanırken, Güney Vietnamlı bir askerin bir küme binanın yakınına gaye işareti olarak kullanılan bir sarı duman bombası attığını gördüm. Fotoğraf makinemi elime aldım ve birkaç saniye içinde bir uçağın köyün üzerine dört napalm bombası bırakmasını görüntüledim.

Ut’un bombalar patladığı anda yakaladığı bir kare

“Bombalar patladığında yaralı olup olmadığını bilmiyorduk. Bütün sabah, köy boş üzere görünmüştü lakin oysaki çok sayıda insan tapınakta saklanıyormuş.

“Biraz yaklaşınca insanların napalmdan kaçtığını gördük. Ben sol bacağı çok üzücü yanmış bir bayan görünce dehşete düştüm. Yaşlı bir bayanın taşıdığı ve kameramın önünde ölen bir bebekle bir diğer bayanın taşıdığı derileri soyulmakta olan küçük oğlan gözlerimin önünden gitmiyor.

“Sonra bir çocuk sesi duydum. ‘Çok sıcak! Çok sıcak!’ diye bağırıyordu. Fotoğraf makinemin objektifinden bakınca çocuğu gördüm. Üzerindeki elbiseleri koparırcasına çıkarıyor ve bana yanlışsız koşuyordu. Onun fotoğraflarını çekmeye başladım.

“Daha sonra kız, erkek kardeşine seslendi. Ölmekte olduğunu sanıyor ve su istiyordu. Makinemi çabucak bir kenara bıraktım ve kızın yardımına koştum. Bunun fotoğraf çekmekten daha değerli olduğunu biliyordum. Mataramı çıkarıp kıza su içirdim, kalanını da soğusun diye bedenine döktüm. Fakat bu canını daha çok yaktı. İnsanların bedenlerinde derin yanıklar olduğunda üzerine su dökmenin yanlış olduğunu o vakitler bilmiyordum.

“Halen şoktaydım, çığlıklar başımı karıştırıyordu ancak tüm çocukları ajansa ilişkin minibüse bindirmeyi başardım. Hepsini en yakın hastane olan Cu Chi’ye götürdüm. Kız daima ‘Ölüyorum! Ölüyor muyum?’ diye ağlıyordu. Minibüsümde can vereceğinden emindim.

“Hastaneye gittiğimizde kızın isminin Kim Phuc Phan Thi olduğunu öğrendim. Bedeninin yüzde 30’unda üçüncü derece yanıklar vardı. Hekimler hastaneye götürülen yaralı asker ve sivillerin yükü altında ezilmiş haldeydi. O yüzden en başta Kim Phuc’u almak istemediler ve onu Saygon’daki daha büyük bir hastaneye götürmemi söylediler fakat ben derhal müdahale edilmezse öleceğini biliyordum. Hekimlere basın kartımı gösterip, ‘Çocuklardan biri ölürse bunu bütün dünyaya duyururum’ dedim. Onun üzerine Kim Phuc’u içeri aldılar. Bu kararımdan asla kuşku etmedim.

“Durumu stabile dönünce Saygon’daki çocuk hastanesinin yanık ünitesine nakledildi. Ancak Kim Phuc’un atakta aldığı tek yara yanıkları değildi. İki yeğeni hayatını kaybetmişti, erkek kardeşlerinden biri de ağır yaralanmıştı.

“Bir yıl boyunca yanık ünitesinde tedavi gördükten sonra Kim Phuc’a bir günlüğüne ailesinin yanına gitme müsaadesi çıktı. Ben de o gün ziyaretine gittim. Ona oyuncaklar, kitaplar, meyveler, pastalar götürdüm. Ailesinin konutu yıkılmıştı fakat Kim Phuc gülümsüyordu. Onu yine ailesiyle birlikte görmek, köydeki çocuklarla oynadığına şahit olmak çok hoştu.”

* * * * *

Bugün 59 yaşında olan Kim Phuc’un gözünde Nick Ut’un bedeli farklı. “Nick o fotoğrafla hayatımı değiştirdi. Ancak birebir vakitte hayatımı da kurtardı” diyen Kim Phuc, Ut’un fotoğrafı çektikten sonra makinesini bir kenara koyduğunu, kendisini beni bir battaniyeye sardığını ve tıbbi yardım alabilmesi için oradan süratle götürdüğünü hatırladığını anlattı.

Ne var ki Kim Phuc yazısında, “Ona sonsuza kadar minnettarım” dese de durum o kadar da kolay değildi. Neden mi? Tekrar kendisinden dinleyelim…

“Ama bazen ondan nefret ettiğimi hatırlıyorum. O fotoğraftan nefret ederek büyüdüm. Kendi kendime ‘Ben küçücük bir kızım. Çıplağım. Neden o fotoğrafı çekti ki? Neden annem babam beni korumadı? Neden o fotoğrafı yayımladı? Neden kardeşlerim ve kuzenlerim giyinikken tek çıplak çocuk benim?’ diyordum. Kendimi nahoş hissediyordum ve utanıyordum.

“Büyüme çağındayken vakit zaman ortadan kaybolmayı diliyordum. Bunun sebebi yalnızca yaralarım ve daima yaşadığım kronik ağrılarım değil birebir vakitte bedenimdeki bozulmanın yarattığı utanç ve mahcubiyetti. Yara izlerimi giysilerimin gerisine saklamaya çalışıyordum. Dehşetli bir telaşla ve depresyonla yaşıyordum. Okuldaki çocuklar benden kaçıyordu. Komşular ve bir yere kadar ailem için bir acıma objesi olmuştum. Büyüdükçe, kimsenin beni sevmeyeceğini düşünüyordum.

“Bu ortada fotoğrafın ünü günden güne artıyor, özel hayatımı ve duygusal hayatımı sürdürmeyi gitgide zorlaştırıyordu. 1980’lerin başında basına sayısız röportaj verdim, başbakanlarla ve diğer önderlerle görüştüm. Hepsi de o fotoğrafta ve benim yaşadıklarımda bir mana arıyordu. Yolda koşan çocuk, savaşın dehşetinin sembollerinden biri haline geldi. Gerçek kişi ise onları gölgelerden izliyor ve ‘Ya hasarlı bir insan olduğum açığa çıkarsa’ kaygısıyla yaşıyordu.”

‘Napalm Kızı’ 2015’te yara izlerinden kurtulmak için lazer tedavisine girmeden evvel…

* * * * *

Saygon 1975’te düştü; Kim Phuc ile Ut, 1989 yılına kadar bir daha hiç görüşmedi. O yıl Ut, Küba’ya bir vazife için gönderilmişti, Kim Phuc ise buraya İspanyolca öğrenmek ve farmakoloji eğitimi almak için gelmiş bir öğrenciydi. Kim Phuc o sırada daha sonra eşi olacak Toan isimli genç adamla nişanlıydı ve nihayet “Kimse beni sevmeyecek” inancından kurtulmayı başarmıştı.

Ut’un aktardığına nazaran, ikisi de taraf değiştirmek ve komünist olmayan bir ülkede yaşamak istiyordu. Düğünlerinin akabinde bir arkadaşları Moskova’ya balayına gitmeleri için biraz maddi dayanak verince aradıkları fırsata kavuştular. Uçak Küba’ya dönerken Kanada’da yakıt ikmali için durunca uçaktan indiler ve kendilerini durduran gümrük görevlilerine “Biz taraf değiştiriyoruz” dediler. Kanadalılar başta çifti içeri almayı reddetti lakin karşılarındaki bayanın o ünlü fotoğraftaki kız çocuğu olduğunu anladıklarında hem Kim Phuc’a hem de nişanlısına sığınma hakkı tanıdılar.

Kim Phuc bugün eşi ve iki çocuğuyla birlikte Toronto’da yaşıyor. Bir yandan UNESCO düzgün niyet elçisi olarak çalışıyor, bir yandan da kendi kurduğu vakıf ile dünyanın dört bir yanında savaştan ziyan görmüş çocuklara dayanak olmaya çabalıyor. Meskeninin dört bir yanında savaşla ilgili kitaplar var ancak savaş fotoğrafları görmek istemiyor. Yaşadığı kâbusu hatırlatacak bir şeye katlanamıyor.

Kim Phuc Phan Thi ve eşi Toan Huy Bui 

Ut’un çektiği fotoğraftan başta nefret etmiş olsa da  Kim Phuc o fotoğraf sayesinde hayatının gayesini bulduğunu düşünüyor. Bu durumu New York Times’daki yazısında şöyle anlattı:

“Fotoğraflar tarif gereği vakitte bir anı dondurur. Lakin o fotoğraflardaki hayatta kalmış insanların, bilhassa de çocukların bir halde hayatlarına devam etmeleri gerekir. Biz sembol değiliz, insanız. Bizim iş, sevecek beşerler, kucaklayacak toplumlar, öğrenecek ve üzerimize düşülecek yerler bulmamız gerek.

“Ben lakin yetişkinliğimde Kanada’ya sığındıktan sonra huzuru bulmaya ve hayatımın gayesini idrak etmeye başladım. Bir vakıf kurulmasına katkıda bulundum ve savaşın yıktığı ülkelere seyahat ederek savaş kurbanı çocuklara tıbbi ve ruhsal yardım sağlamaya başladım.

“Bir beşerinin köyünün bombalanması, konutunun harap olması, aile üyelerinin vefatına şahit olması, sokaklarda temiz sivillerin cansız vücutlarının yatması nasıl bir şeydir biliyorum. Bunlar Vietnam’dan gelen sayısız imajla anıtlaştı. Ne berbat ki her yerdeki savaşların imgeleri de Vietnam’la tıpkı; bugün Ukrayna’da olduğu üzere değerli insan hayatlarının mahvoluşunu gösteriyorlar.

“Ben savaşın sonuçlarını bedenimde taşıyorum. Ne fizikî ne de zihinse yara izlerini gerinizde bırakamıyorsunuz. Şu an 9 yaşımdayken çekilen o fotoğrafımın gücü için minnettarım. Zar güç hatırladığım dehşetim evrenselleşti. O vakitler barışın sembolü olduğum için gurur duyuyorum. O kişiyi benimsemem çok vaktimi aldı. Fakat 50 yıl sonra diyebilirim ki, fotoğrafın benim için yarattığı zorluklara rağmen, Nick o anı ölümsüzleştirdiği için minnettarım. O fotoğraf sürekli insanlığın kadir olduğu ismi anılmaz kötülükleri hatırlatacak…”

Birkaç yıl evvel emekli olan Ut ise ağabeyinin fotoğrafın toplumsal adalet davasına hizmet edebileceği fikrinden ilham alsa da mesleğinin en başlarında, bir görselin bu kadar güçlü olabileceğinden şüpheliydi. Ancak günümüzde birebir fikirde değil.

Washington Post’a yazdığı yazıda şu satırlara yer verdi Ut: “Bugün birçok kişi Vietnam Savaşı’nın sonunun gelişini ‘Napalm Kızı’ fotoğrafımın hızlandırdığını düşünüyor. Kesin olarak bildiğim bir şey var ki bu fotoğraf yıkımın ve vefatın ortasında çırılçıplak koşan bir kız çocuğu üzerinden savaşın mutlak dehşetini yansıtıyor.”

Ukrayna’da savaşın birinci gününden bu yana canla başla çalışan fotoğrafçı James Nachtwey ile Associated Press muhabirleri Felipe Dana, Mstyslav Chernov ve Evgeniy Maloletka’nın işlerinin de emsal bir fonksiyonu yerine getirdiğini belirten Ut, “Rusya’nın işgalinin dehşet verici sonuçlarını ve saf sivillere yönelik vicdanlara sığmayacak muameleyi gün ışığına çıkardılar” tabirlerini kullandı ve ekledi:

“Savaşın yarattığı dehşeti kendi gözünüzle görmek, çok az kişinin deneyimleyebileceği bir bakış açısı sağlıyor. Başka yandan mevtin ve savaşın yıkımının orta yerinde insanlığın dirayeti ışıldıyor. Ne vakit bu güç vakitlerde vatandaşlarına dayanak olan Ukraynalıların bir fotoğrafını görsem, bunu hatırlıyorum.

Maloletka’nın Mariupol’da bir bayan doğum hastanesinde çektiği bu kareler de sembolleşti

“Umuyorum bir gün Rus askerler yardıma muhtaç bir saf Ukraynalı kıza denk gelirler ve benim bir vakitler yaptığım üzere, silahlarını bırakıp o beşere kol kanat gererler.

“Fotoğrafımdan ve dünyanın dört bir yanında yarattığı hislerden ve diyalogdan gurur duyuyorum. Gerçeğe duyulan muhtaçlık devam ediyor. Şayet tek bir fotoğraf bile fark yaratabilir hatta savaşı bitirmeye yardımcı olabilirse, o vakit şu an yapmakta olduğumuz işin her zamanki kadar hayati kıymette olduğunu söyleyebiliriz.”

New York Times’ın “It’s Been 50 Years. I Am Not ‘Napalm Girl’ Anymore.” ve Washington Post’un “A single photo can change the world. I know, because I took one that did.” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.